Ukraina đánh dấu tương lai của chiến tranh điều khiển từ xa

Một người lính Ukraina sử dụng drone thương mại để giám sát tiền tuyến ở miền đông Ukraina. Ảnh: Diego Herrera Carcedo/Anadolu Agency qua Getty Images/The Conversation

Roberto Gonzalez

Ngày 24 tháng Hai 2023

Biên dịch: GaD

Khi chiến tranh Ukraina kéo dài – và khi nghiên cứu vũ khí tự trị (autonomous ) tăng mạnh – khả năng xảy ra chiến tranh toàn robot hiện ra trước mắt.

Trong năm qua, những hình ảnh từ Ukraina thường miêu tả một cuộc chiến giống như các cuộc xung đột khác trong nửa thế kỷ qua. Lực lượng Nga triển khai xe tăng, máy bay chiến đấu, tàu chiến, xe lội nước và trực thăng tấn công. Người Ukraina chống trả bằng vũ khí chống tăng, súng phóng lựu và tên lửa phòng không. Đây là bao nhiêu cuộc chiến xuất hiện trên mặt đất.

Nhưng có một khía cạnh khác của cuộc xung đột – một chiến trường siêu hiện đại, nơi drone đóng vai trò quan trọng trong các nhiệm vụ giám sát, trinh sát và chiến đấu. Những công nghệ này có thể báo trước một thế giới trong đó xung đột vũ trang được tiến hành chủ yếu bằng điều khiển từ xa – và có lẽ một ngày nào đó, bằng trí tuệ nhân tạo.

Bài học nào của cuộc chiến drone ở Ukraina giữ cho tương lai?

Drone thương mại và di động

Một bài học là drone đã được dân chủ hóa và hiện có thể tiếp cận được với bất kỳ ai có vài trăm đô la và một chút kiến thức kỹ thuật. Ở Ukraina, những người có sở thích tự làm đã sửa đổi và vũ khí hóa những chiếc drone thương mại nhỏ, rẻ tiền bằng cách trang bị cho chúng máy ảnh độ phân giải cao và chất nổ.

Đơn vị trinh sát đường không Aerorozvidka của Ukraina đã gây chú ý ngay từ đầu cuộc chiến khi drone của họ giúp ngăn chặn một đoàn xe Nga tiến về Kyiv. Nhân viên của Aerorozvidka sử dụng hexacopter, octocopter và các thiết bị điều khiển từ xa khác làm vũ khí.

Những thiết bị này thường bay ở độ cao thấp – dưới 2,4 km – và khoảng cách giới hạn – dưới 31 km. Máy bay chiến đấu Nga không được thiết kế để ngăn chặn cuộc tấn công từ những drone nhỏ như vậy.

Drone ‘tự sát’

Cả hai bên trong cuộc chiến cũng đã tung ra các loại đạn lảng vảng – đôi khi được gọi là drone “tự sát”. Những thiết bị tự hủy này có thể đi vòng quanh mục tiêu hàng giờ trước khi tấn công. Kho vũ khí của Ukraina bao gồm các mẫu Switchblade và Phoenix Ghost do Mỹ sản xuất, trong khi lực lượng Nga sử dụng drone Lancet-3 sản xuất trong nước.

Một số loại vũ khí này đủ nhỏ để bỏ vừa trong ba lô. Các lực lượng Ukraina cũng đã tự chế loại đạn lảng vảng bằng cách gắn chất nổ vào quadcopters có sẵn.

Quân đội Nga cũng đã sử dụng drone Shahed-136 do Iran sản xuất, loại máy bay gần đây đã khủng bố Kyiv. Với chiều dài khoảng 3,5 mét, drone có cánh cố định này trông giống một chiếc máy bay nhỏ.

Đạn lảng vảng thường có giá 10.000-20.000 US$ mỗi chiếc và có tầm bắn xa hơn –1.500 km trở lên – so với drone thương mại giá rẻ. Hầu hết đều có khả năng bay thành đàn, cho phép nhiều drone tấn công một mục tiêu và gây sát thương lớn hơn.

Trong cuộc chiến Ukraina, việc đánh chặn đạn lảng vảng tốn kém hơn nhiều so với việc triển khai chúng. Việc sử dụng máy bay chiến đấu phản lực MiG-29, tên lửa hành trình C-300 và các loại vũ khí thời Chiến tranh Lạnh khác để ngăn chặn các drone này vượt xa chi phí các robot dùng một lần. Các trận chiến tiêu hao công nghệ cao mới có thể trở thành một đặc điểm thường xuyên của các cuộc xung đột trong tương lai, với mỗi bên cố gắng làm cạn kiệt nguồn lực của đối phương.

Drone cảm tử Shahed-136 do Iran sản xuất vài giây trước khi đâm vào các tòa nhà ở Kyiv, Ukraina ngày 17 tháng Mười 2022. Ảnh AP/Efrem Lukatsky

Đạn lảng vảng còn màn đến một bài học khác. Khi được sử dụng chống dân thường, drone tầm thấp có thể làm cả thành phố kinh hoàng. Các cuộc tấn công bằng drone tháng Mười 2022 của Nga vào Kyiv không chỉ giết chết 4 người mà còn khiến hàng nghìn người khác kinh hoàng. Một dự án nghiên cứu của Stanford-NYU về tác động lâu dài của cuộc chiến drone của Mỹ ở Pakistan cho thấy nó đã gây tổn thương sâu sắc cho dân thường.

Máy bay điều khiển từ xa

Drone khác bao gồm những loại có khả năng bay quãng đường dài hơn – 200 km trở lên – và ở độ cao cao hơn –4 đến 8 km – so với những loại đã đề cập ở trên. Chúng cũng có thể được trang bị tên lửa dẫn đường bằng laser, tăng khả năng sát thương.

Trong cuộc chiến Ukraina, những drone này – về cơ bản là máy bay chiến đấu được điều khiển từ xa – bao gồm Bayraktar TB2 do Thổ Nhĩ Kỳ sản xuất. Quân đội Ukraina đã mua vài chục chiếc, với giá khoảng 5 triệu USD mỗi chiếc.

Một số người gọi nó là “drone Toyota Corolla drone” vì khả năng chi trả và độ tin cậy của nó. Trong số những thứ khác, Bayraktar TB2 đã truyền cảm hứng cho một bài hát rap Ukraina đã lan truyền nhanh chóng, chỉ ra giá trị tuyên truyền tiềm năng của các công nghệ mới.

Các lực lượng Ukraina đã sử dụng rộng rãi drone Bayraktar TB2 do Thổ Nhĩ Kỳ sản xuất. Ảnh: Birol Bebek/AFP qua Getty Images

Các lực lượng Nga đã sử dụng các drone có thể so sánh được, đáng chú ý nhất là dòng Orion sản xuất trong nước. Các drone khác trong lớp này (không có chiếc nào được sử dụng ở Ukraina) bao gồm Hermes 450 của Israel, MQ-1C Grey Eagle do Mỹ sản xuất, Wing Loong 3 mới ra mắt gần đây của Trung Quốc và hàng chục loại khác. Trung Quốc hiện vượt Israel trở thành nước xuất khẩu drone lớn nhất thế giới Sự phổ biến của drone có khả năng đẩy nhanh sự hiện diện của chúng trên chiến trường.

Drone quân sự cao cấp

Drone cao cấp có thể sẽ không sớm được sử dụng ở Ukraina. Thật khó để tưởng tượng rằng chiếc Rolls-Royce của drone RQ-4 Global Hawk do Mỹ sản xuất sẽ được triển khai ở Ukraina, do chi phí cao. (Trên thực tế, chiếc xe khổng lồ trị giá 200 triệu đô la này được trang bị động cơ phản lực cánh quạt Rolls-Royce AE 3700).

Nhưng rất có thể một ngày nào đó, chính phủ Mỹ có thể cung cấp cho Ukraina những chiếc RQ-9 Reaper, trị giá khoảng 50 triệu USD mỗi chiếc. Và mặc dù cho đến nay, Trung Quốc vẫn miễn cưỡng gửi vũ khí cho các lực lượng Nga, nhưng drone tấn công CH-5 Rainbow tối tân của nước này có thể làm thay đổi đáng kể cục diện cuộc chiến. Máy bay tiên tiến này sẽ cung cấp cho quân đội Nga hỏa lực, độ bền và phạm vi hoạt động lớn hơn nhiều so với các drone hiện tại.

Drone đang thay đổi chiến tranh như thế nào

Trong 20 năm qua, các nhà nghiên cứu đã quan sát thấy rằng chiến tranh bằng drone đồng thời kéo dài và nén chiến trường. Nó làm như vậy cả về thể chất và tâm lý bằng cách tăng khoảng cách địa lý giữa người nhắm mục tiêu và mục tiêu. Khi các lực lượng Mỹ tiến hành các cuộc tấn công bằng drone ở Afghanistan, Pakistan hoặc Yemen, các cuộc tấn công là bí mật, các vụ ám sát có chủ đích, giống như một hình thức săn lùng hơn là các cuộc không kích vào các mục tiêu quân sự.

Nhưng cách thức sử dụng drone ở Ukraina rất khác so với cách Mỹ triển khai chúng trong cuộc chiến chống khủng bố. Ở Ukraina, cả hai bên đều sử dụng drone như một công nghệ chiến thuật cho một loạt nhiệm vụ, bao gồm giám sát chiến trường, phát hiện pháo binh và tấn công xe bọc thép và bệ phóng tên lửa.

Một cuộc phỏng vấn tại hiện trường với các phi công drone Ukraina.

Một năm sau, tên lửa và drone thống trị cuộc chiến trên không ở Ukraina, đặt ra câu hỏi: Các phi công ở đâu ? Các cuộc chiến trong tương lai có thể kết hợp các drone tiên tiến hơn — và các hệ thống chống drone để gây nhiễu lệnh hoặc tín hiệu GPS, hoặc đánh chặn các drone trước khi chúng tấn công. Việc Nga không sử dụng đầy đủ các hệ thống như vậy đã mang lại lợi thế cho lực lượng Ukraina trong những tháng đầu của cuộc chiến.

‘Rô bốt sát thủ’ bay

Có lẽ viễn cảnh đáng lo ngại nhất là khả năng xảy ra một cuộc chạy đua vũ trang toàn cầu mới, trong đó Mỹ, Trung Quốc, Nga, Iran, Israel, EU và các nước khác vội vã phát triển drone hoàn toàn tự động. Lực lượng Không quân Hoa Kỳ đã thử nghiệm một máy bay chiến đấu do AI điều khiển.

Một số yếu tố đang thúc đẩy quá trình này. Khi thiết bị gây nhiễu tín hiệu điều khiển và GPS trở nên tinh vi hơn, drone có khả năng trở nên ít phụ thuộc vào điều khiển từ xa và tự chủ hơn, sử dụng các hệ thống kết hợp AI, chẳng hạn như định vị và lập bản đồ đồng thời, công nghệ LiDAR và điều hướng thiên thể.

Một yếu tố khác thúc đẩy việc sử dụng vũ khí tự trị trong thời gian dài là tác động tâm lý của chiến tranh điều khiển từ xa đối với các phi công drone, nhiều người trong số họ mắc các bệnh tâm thần nghiêm trọng như rối loạn căng thẳng sau chấn thương sau khi giết người bị nhắm mục tiêu.

Đối với một số nhà quan sát, drone tự động dường như mang đến một cách để loại bỏ chấn thương tâm lý khi giết người từ xa. Tuy nhiên, nhiều binh sĩ và phi công bình thường miễn cưỡng sử dụng vũ khí tự động vì họ không tin tưởng chúng, điều này đã được xác nhận bởi nghiên cứu của riêng tôi.

Cuối cùng, có những lo ngại về đạo đức: Vũ khí tự trị có xu hướng miễn trừ cho con người mọi trách nhiệm đối với các quyết định sinh tử. Ai sẽ chịu trách nhiệm khi một drone giết chết dân thường?

Khi cuộc chiến Ukraina kéo dài — và khi việc nghiên cứu vũ khí tự hành gia tăng — khả năng xảy ra một cuộc chiến tranh rô-bốt hiện ra lờ mờ./.

Roberto J. Gonzalez là Giáo sư Nhân chủng học, Đại học Bang San José