Nghiên Cứu Lịch Sử

Ngày 15 tháng Mười 2021

Sergey Radchenko, Đại học Cardiff*

Biên dịch: GaD

Ngày 3 tháng Chín 2019, Tổng thống Nga Vladimir Putin đã đến thăm Mông Cổ, nhân dịp kỷ niệm 80 năm trận chiến Khalkhin Gol (Nomonhan), một cuộc chiến tranh Xô-Nhật chưa tuyên bố dọc theo biên giới giữa Cộng hòa Nhân dân Mông Cổ và Manchukuo [nước Mãn Châu]. Putin đã thực hiện các cuộc thăm viếng ở Ulaanbaatar, trong đó có chuyến thăm tượng đài Georgii Zhukov, tướng Liên Xô phụ trách chiến dịch chung Xô-Mông. Sau năm 1939, Khalkhin Gol đã trở thành một trong những huyền thoại nền tảng về tình hữu nghị “võ thuật” giữa Liên Xô và vệ tinh của họ, Cộng hòa Nhân dân Mông Cổ. Một phần nhiệt huyết này đã tàn lụi sau sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội nhưng đã được hồi sinh trong những năm gần đây. Trong những lần xuất hiện chung của họ, Putin và người đồng cấp Mông Cổ Khaltmaagiin Battulga đã gợi lên tinh thần của “tình anh em chiến đấu” Xô-Mông (lời của Putin) theo những cách khá gợi nhớ đến ngôn từ tuyên truyền về những ngày đã qua.[1]

Có nhiều tính liên tục hơn so với biện pháp tu từ đã được đề xuất. Putin và Battulga đã ký một hiệp ước mới chính thức nâng cấp mối quan hệ Nga-Mông lên “quan hệ đối tác chiến lược toàn diện lâu dài”. Điều này có lẽ không phải tự nhiên mà cũng không hoàn toàn bất ngờ. Xét cho cùng, Mông Cổ đã duy trì mối quan hệ đối tác như vậy với nước láng giềng Trung Quốc kể từ năm 2014. Nhưng có điều gì đó đặc biệt về phương pháp này – một hiệp ước mà không có điều khoản hết hiệu lực hoặc bãi bỏ. Hiệp ước thay thế hiệp ước trước đó, được ký năm 1993, có thời hạn 20 năm có thể gia hạn, trong đó khiêm tốn tuyên bố là “quan hệ hữu nghị và hợp tác” giữa Nga và Mông Cổ.

So sánh giữa hai văn bản cho thấy mối quan hệ đã tiến triển đến mức nào kể từ những ngày không chắc chắn vào đầu những năm 1990. Hiện có một điều khoản (không có trong hiệp ước năm 1993) về việc Nga và Mông Cổ “hoàn thiện mối quan hệ [của họ] trong các lĩnh vực quốc phòng và kỹ thuật-quân sự, coi đây là một thành phần quan trọng để duy trì an ninh khu vực và toàn cầu.” Trái ngược với hiệp ước trước đó, Nga hiện đã cam kết (vĩnh viễn!) “Cung cấp hỗ trợ kỹ thuật-quân sự” cho Mông Cổ.[2]

Giờ đây, không chỉ có cam kết của mỗi bên [Mông Cổ?] “không tham gia vào các khối hoặc liên minh quân sự-chính trị, chống lại nhau” (ngoại trừ từ ‘các khối’, điều này đã có trong hiệp ước năm 1993 ) mà còn là lời hứa bao trùm hơn là “không tham gia vào bất kỳ hành động nào hoặc không ủng hộ các hành động đó, nhằm chống lại phía bên kia.” Vì điều khoản thứ hai có thể được giải thích cực kỳ rộng rãi, Mông Cổ có thể vi phạm nghĩa vụ của mình nếu Kreml kết luận vào bất kỳ thời điểm nào rằng mối quan hệ của Ulaanbaatar với các bên thứ ba (ví dụ: Trung Quốc, Hoa Kỳ hoặc Nhật Bản) bằng cách nào đó chống lại nó. Tất nhiên, những hạn chế tương tự cũng áp dụng đối với Nga nhưng do chênh lệch sức mạnh giữa hai bên có lợi cho Nga nên Mông Cổ là bên cảm thấy áp lực từ những ràng buộc này.

Vẫn còn phải xem liệu những hạn chế lý thuyết này có ảnh hưởng thực tế đến chương trình nghị sự quốc tế của Mông Cổ hay không. Một số cam kết trước đây của nó — chẳng hạn như gửi quân đến Afghanistan và Iraq (để hỗ trợ nỗ lực của Hoa Kỳ ở đó) hoặc tổ chức các sự kiện như Hội nghị Bộ trưởng năm 2013 của Cộng đồng các nền dân chủ (trong đó Mông Cổ là thành viên) – sẽ, nếu được đánh giá vào hôm nay, chắc chắn là nguyên nhân khiến bị Nga khiển trách. Về tổng thể, hiệp ước năm 2019 thể hiện một bước ngoặt. Nó có thể đánh dấu sự khởi đầu của việc chấm dứt chính sách láng giềng thứ ba nổi tiếng của Mông Cổ, vốn đòi hỏi một nỗ lực ủng hộ tích cực để phát triển quan hệ chặt chẽ với Tây Âu, Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc, Ấn Độ và Thổ Nhĩ Kỳ – một tập hợp “láng giềng thứ ba” – như là đối trọng bề ngoài cho sự thái quá của Nga và Trung Quốc.

Sự phát triển này thể hiện sự trở lại phi thường của Nga tại Mông Cổ và là kết quả của 20 năm Kreml không ngừng chú ý đến đất nước không giáp biển. Trong những năm 1990, Nga vì hầu hết các ý định và mục đích đã từ bỏ Mông Cổ. Quân đội của nó đã rút lui. Sự trợ giúp của nó cạn kiệt. Moskva dành nhiều sự chú ý cho vệ tinh cũ của mình khi bản thân Nga đang quay cuồng với cuộc khủng hoảng kinh tế trong khi tìm kiếm sự hỗ trợ từ phương Tây.

Mọi thứ bắt đầu thay đổi vào năm 2000. Tháng 11 năm đó, Putin trở thành nhà lãnh đạo Nga đầu tiên kể từ Brezhnev đến thăm Mông Cổ. Năm 2003, Putin đồng ý xóa gần 98% khoản nợ của Mông Cổ thời Liên Xô (khoảng 11,4 tỷ USD) trong một cử chỉ được dư luận Mông Cổ đánh giá cao. Năm 2006 và 2009, Moskva và Ulaanbaatar đã ra tuyên bố chung về việc phát triển quan hệ đối tác chiến lược giữa hai nước. Năm 2004, Mông Cổ trở thành quan sát viên của Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO), tổ chức này phần lớn đóng vai trò là diễn đàn Trung-Nga để quản lý mối quan hệ phức tạp của họ. Mười năm sau, theo sáng kiến ​​của Mông Cổ, các nhà lãnh đạo Mông Cổ, Trung Quốc và Nga đã gặp nhau lần đầu tiên bên lề hội nghị thượng đỉnh SCO ở Dushanbe. Định dạng “ba bên” này đã trao quyền cho Ulaanbaatar và thể hiện một giai đoạn mới, nhiều hoạt động hơn trong nỗ lực của chính phủ Mông Cổ nhằm nâng cấp quan hệ với Trung Quốc và Nga. Vào năm 2014, Nga cuối cùng đã đưa ra một chế độ miễn thị thực với Mông Cổ, dẫn đến sự hồi sinh ấn tượng của du lịch và thương mại biên giới và nói chung, đã cải thiện vị thế của Moskva trong công luận Mông Cổ.

Nhìn lại, nhiều thay đổi trong số này trùng lặp với nhiệm kỳ tổng thống của Tsakhiagiin Elbegdorj. Elbegdorj, người nhận được nền giáo dục phương Tây và được ca ngợi từ Đảng Dân chủ có vẻ ngoài “thiên về phương Tây” hơn, đã thực dụng chấp nhận Trung Quốc và Nga, nhận ra hứa hẹn về hội nhập kinh tế trong bối cảnh của Sáng kiến ​​Vành đai và Con đường (BRI) của Bắc Kinh. Tuy nhiên, Elbegdorj cũng theo dõi rằng Mông Cổ đã thông qua Khái niệm An ninh Quốc gia năm 2010, trong đó nhắc lại sự ủng hộ đối với chính sách láng giềng thứ ba và thậm chí hứa hẹn Mông Cổ “tham gia tích cực” vào các hoạt động của EU và NATO.[3] Cũng chính Elbegdorj, người vào năm 2015 đã thúc đẩy mạnh mẽ nỗ lực cam kết tuyên bố Mông Cổ trung lập vĩnh viễn, khiến cả Moskva và Bắc Kinh khó chịu trong quá trình này.[4] Elbegdorj để lại một di sản hỗn hợp: trong khi một số động thái của ông rõ ràng khiến các nước láng giềng thất vọng, thì vị thế của Mông Cổ ở Bắc Kinh và Moskva vẫn tiếp tục được cải thiện.

Sự thay thế của Elbegdorj vào năm 2017 bằng Khaltmaagiin Battulga (trước đây cũng thuộc Đảng Dân chủ) đã giới thiệu những sắc thái thú vị. Battulga đã gây ấn tượng với chủ nghĩa dân túy bằng cách xua đuổi mối đe dọa của Trung Quốc đối với nền độc lập của Mông Cổ, nhưng cũng thực hiện cam kết cải thiện mối quan hệ Mông Cổ-Nga. Vì những lý do kinh tế thực dụng rõ ràng, những quan điểm chống Trung Quốc của Battulga đã được quay trở lại khá nhanh khi ông nắm quyền. Trên thực tế, ông bắt đầu tán tỉnh Trung Quốc, trở thành nhà lãnh đạo nước ngoài đầu tiên vào tháng 2 năm 2020 đến thăm Bắc Kinh kể từ khi bắt đầu đại dịch Covid-19. Battulga thậm chí còn nhướng mày khi tuyên bố hỗ trợ Trung Quốc dưới hình thức 30.000 con cừu.[5] Trong khi đó, tình cảm của ông với Putin trở nên chân thật và lâu dài, với việc Battulga có ý thức vun đắp hình ảnh một người đàn ông cứng rắn về “Putin của Mông Cổ”.

Battulga đã chuẩn bị rời xa tham vọng “trung lập vĩnh viễn” của Elbegdorj, hiện đã trở nên rõ ràng khi vào năm 2018, ông bắt đầu kêu gọi Mông Cổ trở thành thành viên của SCO, trình bày đây là một cách để tiếp cận nguồn vốn rất cần thiết. Ý tưởng này đã tìm thấy cả những người ủng hộ sẵn sàng và nhiều người gièm pha ở Mông Cổ. Những người ủng hộ viện dẫn các lập luận kinh tế, chỉ ra các ví dụ của Ấn Độ và Pakistan để lập luận rằng SCO chỉ là “câu lạc bộ của các nhà độc tài”, và nhấn mạnh những lợi ích của mối quan hệ chặt chẽ hơn với Trung Quốc và Nga. Những người gièm pha cảnh báo rằng việc tham gia SCO có thể hạn chế chính sách đối ngoại của Mông Cổ (đặc biệt nếu tổ chức này trở thành một liên minh trên thực tế “chống lại phương Tây”). Những người khác nghi ngờ lợi ích kinh tế của việc tham gia và thậm chí đặt câu hỏi liệu Mông Cổ có thực sự thuộc về một tổ chức chủ yếu tập trung vào Trung Á hay không.[6] Quốc hội Mông Cổ đã tổ chức các phiên điều trần kín về chủ đề này, và các nhóm chuyên gia và quan chức đã được cử đến các nước SCO để nghiên cứu kinh nghiệm của họ. Ý tưởng đã chết một cái chết êm ái – cho đến bây giờ. Rõ ràng là Nga, về phần mình, tiếp tục thúc đẩy Ulaanbaatar tham gia, vì nước này cũng muốn Mông Cổ tham gia dự án hội nhập kinh tế của Putin, Liên minh Kinh tế Á-Âu và liên minh quân sự do Nga dẫn đầu – Tổ chức Hiệp ước An ninh Tập thể (CSTO).[7] Nhưng Ulaanbaatar cho đến nay vẫn chống lại một cái ôm thân mật như vậy. Tuy nhiên, không có gì phủ nhận rằng Battulga đã đưa Mông Cổ xích lại gần nhau hơn với nước láng giềng phía bắc, hiệp ước năm 2019 là trường hợp điển hình.

Một điều khác đã xảy ra trong nhiệm kỳ của Battulga là Đảng Dân chủ ­– nơi trú ẩn trước đây của các chính trị gia “thân phương Tây” của Mông Cổ – gần như bị xóa sổ hoàn toàn. Đảng Dân chủ đã bị đánh bại toàn diện trước đối thủ lâu năm là Đảng Nhân dân Mông Cổ (MPP) trong cuộc bầu cử quốc hội năm 2016 (tuy nhiên, điều này diễn ra trước cuộc bầu cử tổng thống của Battulga) và một lần nữa vào năm 2020.[8] Thất bại này có liên quan rất ít hoặc không liên quan gì đến chính sách đối ngoại; hơn bất cứ điều gì khác, đó là kết quả của chủ nghĩa bè phái của DP và sức mạnh tổ chức tương đối của MPP. Nhưng điều này không có nghĩa là các tác nhân bên ngoài không quan tâm đến kết quả. Xét cho cùng, Đảng Nhân dân Mông Cổ là sự kế thừa của Đảng Cách mạng Nhân dân Mông Cổ thời xã hội chủ nghĩa và Putin trước đây đã phát triển mối quan hệ cá nhân rất tốt với các thành viên chủ chốt của MPP, bao gồm cả cựu tổng thống (đã bị thất sủng từ lâu) Nambaryn Enkhbayar và cựu thủ tướng. Sanjiin Bayar. Đặc biệt, nhóm thứ hai đã có tiếng nói mạnh mẽ ủng hộ mối quan hệ Nga-Mông chặt chẽ hơn và chắc chắn có phạm vi cho sự gần gũi tương tự giữa thế hệ lãnh đạo MPP hiện tại và Moskva. Trong bất kỳ trường hợp nào, Người Nga hài lòng với sự ổn định chính trị tương đối của Mông Cổ dưới thời MPP. Đó là sự thay đổi chính trị mà họ sợ nhất, vì nó mang đến nguy cơ đảo ngược khó lường trong chính sách đối ngoại của Ulaanbaatar.

Bài báo này xem xét các vấn đề hiện tại trong quan hệ Nga-Mông bằng cách đặc biệt tập trung vào đường sắt, vấn đề tài nguyên thiên nhiên và triển vọng xây dựng đường ống dẫn khí đốt xuyên Mông Cổ. Ba lĩnh vực này cho thấy những thách thức mà Nga phải đối mặt nhưng cũng nói lên thành tích đáng kể của Putin trong mối quan hệ với Mông Cổ. Rốt cuộc, mối quan hệ giữa Moskva và Ulaanbaatar đã trở nên thân thiết hơn nhiều so với những gì bất kỳ ai có thể mong đợi từ 20 năm trước. Đó chắc chắn là một tin tốt cho Nga. Liệu đây có nhất thiết phải là tin tốt cho Mông Cổ hay không vẫn là một câu hỏi bỏ ngỏ.

Tuyến đường sắt

Tuyến đường sắt xuyên Mông Cổ, kéo dài hơn 2.200 km, nối Nga và Trung Quốc, là một lời nhắc nhở rằng hội nhập khu vực ở khu vực này của thế giới có trước BRI. Tuyến đường sắt được xây dựng từ cuối những năm 1940 đến giữa những năm 1950 và thuộc sở hữu chung và bình đẳng của chính phủ Nga và Mông Cổ. Mối liên kết chiến lược đã gặp phải những vấn đề kinh tế nghiêm trọng trong những năm 1990 – đầu những năm 2000 (hậu quả của việc Nga mất lợi ích chung đối với Mông Cổ). Đến những năm 2000, phần lớn cơ sở hạ tầng đường sắt đã bị hao mòn và cần phải sửa chữa hoặc thay thế.[9]

Việc Nga tiếp tục sở hữu 50% tuyến đường sắt chiến lược từ lâu đã gây khó khăn cho các nhà hoạch định chính sách của Mông Cổ, những người đã nhiều lần cố gắng loại bỏ người Nga – nhưng cho đến nay vẫn chưa có kết quả. Moskva cũng đã chống lại những nỗ lực của Mông Cổ trong việc nâng cấp tuyến đường sắt bằng cách thu hút tài trợ từ bên ngoài. Ví dụ đáng chú ý nhất là hàng năm 2007 về giá thầu của Ulaanbaatar cho quỹ Millenium Challenge Compact (MCC). Số tiền (tổng cộng khoảng 188 triệu đô la được dành cho đường sắt) đã được Hoa Kỳ cung cấp và được nhiều người coi là “phần thưởng” cho sự tham gia của Mông Cổ trong “cuộc chiến chống khủng bố” do Hoa Kỳ lãnh đạo, nhưng khoản tiền kèm theo việc kiểm toán tuyến đường sắt, điều mà người Nga từ chối, nhưng nó không phải là vấn đề chính. Vấn đề lớn hơn là cho phép bên thứ ba – Mỹ – can thiệp vào tài sản kinh tế và chiến lược quan trọng của Nga ở Mông Cổ. Người đứng đầu Đường sắt Nga lúc đó là Vladimir Yakunin đã tuyên bố rằng “pho mát miễn phí chỉ có trong bẫy chuột”.[10] Quá trình nâng cấp đã thất bại.

Để bù đắp sự thiếu hụt vốn và giải quyết mối lo ngại chính đáng ở Mông Cổ về những chiến thuật nặng tay như vậy, chính phủ Nga đã đề xuất thành lập một công ty mới, “Razvitie Infrastruktury [Развитие Инфраструктуры/Phát triển Hạ tầng,” với nhiệm vụ giám sát việc đại tu tuyến đường sắt già cỗi. Năm 2010, Moskva đề xuất bổ sung 250 triệu đô la vào ngân khoản doanh nghiệp chung. Cùng năm đó, không phải không có sự tham gia của Yakunin, tuyến đường sắt xuyên Mông Cổ đã mua 35 đầu máy từ một nhà máy ở Luhansk, Ukraine. Tiền mặt được cung cấp bởi một ngân hàng Nga mà không có đấu thầu hoặc không minh bạch nhiều, khiến một số nhà bình luận Mông Cổ nghi ngờ rằng việc “hiện đại hóa” đường sắt do Nga dẫn đầu về lâu dài sẽ tốn kém hơn nhiều so với thực tế.[11]

Một trong những phát triển thú vị nhất xung quanh tuyến đường sắt xuyên Mông Cổ liên quan đến khổ đường sắt. Khả năng của Nga để giữ Mông Cổ gắn với khổ của Nga (1520mm) bất chấp lợi thế kinh tế được cho là chuyển sang khổ hẹp hơn của Trung Quốc (1435mm) là một nghiên cứu điển hình về cách các tiêu chuẩn kỹ thuật chuyển thành ảnh hưởng địa chính trị. Đã có một cuộc tranh luận qua lại trong thời gian dài về vấn đề này trong chính trị Mông Cổ. Năm 2010, Quốc hội Mông Cổ đã thông qua một văn bản chính sách liên quan đến các tuyến đường sắt của Mông Cổ, trong đó quyết định duy trì khổ đường hiện có (của Nga).[12] Người thúc đẩy quyết định này là Bộ trưởng Bộ Đường bộ, Giao thông, Xây dựng và Phát triển Đô thị (và sau này là Tổng thống) Battulga, người đã sử dụng đế chế truyền thông tư nhân của mình để nâng cao cảnh báo về triển vọng xây dựng đường sắt theo khổ của Trung Quốc (điều này có lẽ sẽ tạo điều kiện cho Trung Quốc xâm lược Mông Cổ dễ dàng hơn).

Năm 2013-14, tình hình chính trị lại thay đổi. Tháng Mười 2013, Thủ tướng Mông Cổ Norovyn Altankhuyag đã đến thăm Trung Quốc, ký một số thỏa thuận cấp cao, trong đó có thỏa thuận với Shenhua, nhà sản xuất than lớn nhất Trung Quốc, để tăng xuất khẩu than của Mông Cổ sang nước láng giềng phía Nam.[13] Trước những gì có vẻ như Mông Cổ bắt đầu hội nhập khu vực do Trung Quốc dẫn đầu, quốc hội nước này đã thông qua kế hoạch xây dựng hai tuyến đường sắt nhánh theo tiêu chuẩn của Trung Quốc. Một sẽ chạy từ mỏ than Tavan Tolgoi đến biên giới Trung Quốc; cái còn lại từ Khuut (ở Đông Mông Cổ), một lần nữa, đến biên giới Trung Quốc.[14]

Sự thay đổi này đi kèm với một vụ bê bối về bức thư bị rò rỉ từ Vladimir Yakunin (ngày 21 tháng Sáu 2014) gửi Norovyn Alankhuyag, trong đó người cũ giận dữ tố cáo quyết định xây dựng các đường ray khổ hẹp làm giảm hy vọng cho Mông Cổ thi đấu “một vai trò quan trọng trong hội nhập Á-Âu [do Nga dẫn đầu?]. ” Yakunin cũng chỉ trích quyết định này với lý do khiến Mông Cổ phụ thuộc quá mức vào chỉ một người mua (Trung Quốc), trong khi khổ đường sắt của Nga sẽ cho phép nước này xuất khẩu tài nguyên qua Nga sang các thị trường khác ở Đông Á.[15] Bức thư của Yakunin, giống như không có gì khác, đã thể hiện những căng thẳng ngầm nhất định trong quan hệ Trung-Nga – đặc biệt là mâu thuẫn về tầm nhìn cạnh tranh về hội nhập Á-Âu – và nỗ lực không ngừng của Moskva để giữ cho Mông Cổ gắn bó chiến lược đường sắt và mở rộng phạm vi ảnh hưởng của nó.

Năm 2020, Tòa án tối cao Mông Cổ đã lật lại quyết định năm 2014 về khổ hẹp, đưa Mông Cổ tuân thủ nghiêm ngặt đối với khổ 1520mm.[16] Sự đảo ngược này rõ ràng có lợi cho Nga và tạo ra một bước đột phá quan trọng cho vị thế của Moskva trong nước – người ta có thể thêm vào đó là cái giá phải trả của Trung Quốc. Đáng chú ý, cam kết của Mông Cổ đối với khổ 1520mm thậm chí còn được đưa vào văn bản của Thỏa thuận Nga-Mông năm 2019: Mông Cổ không còn có thể quay lại cam kết này nếu không vi phạm các nghĩa vụ quốc tế của mình.[17]

Trong khi đó, vào tháng Chín 2014, trong chuyến thăm của Vladimir Putin tới Ulaanbaatar, Nga và Mông Cổ đã ký một thỏa thuận hiện đại hóa đường sắt, bao gồm cả hệ thống báo hiệu. Một thỏa thuận khác, được ký kết bởi Putin, Tập Cận Bình và Tổng thống Mông Cổ lúc đó là Ts. Elbegdorj vào năm 2016, để tạo ra một “hành lang kinh tế” kết nối Nga và Trung Quốc thông qua Mông Cổ đã tạo thêm động lực cho các cuộc thảo luận về việc nâng cấp cơ sở hạ tầng đường sắt. Năm 2019, doanh nghiệp chung này bắt đầu thực hiện chương trình nâng cấp dài hạn nhằm tăng gấp đôi công suất đường sắt vào năm 2030.[18] Thêm nhiều đầu máy của Nga đang được mua bằng các khoản vay bổ sung từ các ngân hàng Nga.[19] Tóm lại, sau nhiều năm bị bỏ quên, Nga đang chú ý trở lại đến tài sản chiến lược quan trọng này, vì các lý do kinh tế và địa chính trị. Sự kiểm soát hiệu quả của Moskva đối với tuyến đường sắt này giúp đảm bảo vị thế của nước này trong vai trò là nhân tố thúc đẩy hội nhập khu vực không thể thiếu, ngay cả khi động cơ kinh tế thúc đẩy sự hội nhập này thực sự là Trung Quốc. Đây là cách để Nga vươn lên dẫn trước trong trận đấu này.

Tài nguyên

So với những năm 1990, khi Nga vì hầu hết các ý định và mục đích đơn giản là từ bỏ Mông Cổ, hai thập kỷ đầu của thế kỷ XXI đã chứng kiến ​​một nỗ lực bền vững của Moskva trong việc tái tham gia và đặc biệt là đảm bảo quyền tiếp cận nguồn tài nguyên dồi dào của đất nước tài nguyên thiên nhiên. Tuy nhiên, nó phải đối mặt với sự cạnh tranh gay gắt, một phần từ Trung Quốc (nước chủ yếu độc quyền xuất khẩu của Mông Cổ) mà còn từ các nhà phát triển phương Tây như tập đoàn đa quốc gia Anh-Australia Rio Tinto, đã khai thác đồng từ Mông Cổ từ năm 2013.

Khoản đầu tư quan trọng nhất của Nga vào đây là Erdenet – khu phức hợp đồng và molypden rộng lớn ở miền bắc Mông Cổ. Doanh nghiệp khai thác chung Xô-Mông được thành lập vào năm 1973. Mỗi bên có 50% trong liên doanh, tuy nhiên vào năm 1991, tỷ lệ sở hữu đã được thay đổi thành 51/49, có lợi cho Mông Cổ. Do đó, người Nga không còn quyền kiểm soát rất nhiều đối với liên doanh và hầu như không thu được lợi nhuận gì vì các mức thuế bất thường. Có lẽ chính sự thất vọng về việc thiếu kiểm soát này cuối cùng đã thuyết phục các cổ đông Nga (Rostec thuộc sở hữu nhà nước) từ bỏ hoàn toàn liên doanh, bán nó cho Mông Cổ vào năm 2016 với giá ước tính 390 triệu đô la, cộng thêm 10 triệu đô la nữa cho công ty cổ phần Mongolrostsvetmet (khai thác quặng fluorit, vàng và sắt). Vẫn chưa hoàn toàn rõ ràng tại sao Nga lại từ bỏ tài sản kinh tế này (thực sự, được cho là tài sản quan trọng của họ ở Mông Cổ). Rõ ràng là vào thời điểm đó, quyết định này đã vấp phải sự cản trở nhất định trong việc xây dựng chính sách của Nga (Bộ Ngoại giao được cho là đã phản đối thỏa thuận).[20] Lý do có thể đơn giản là liên doanh này hoạt động kém hiệu quả về mặt kinh tế và rất dễ bị ảnh hưởng bởi những thay đổi chính trị ở Mông Cổ.  

Moskva đã rất cố gắng nhưng không thể tiếp cận được mỏ đồng Oyu Tolgoi (cuối cùng đã được trao cho Rio Tinto) và mỏ than chưa được khai thác lớn nhất thế giới tại Tavan Tolgoi. Tham vọng của Nga trong mối quan hệ với Tavan Tolgoi gắn chặt với đường sắt, vì điểm bán hàng quan trọng – có lẽ sẽ khiến Mông Cổ trao hợp đồng cho người Nga – là sau đó họ sẽ có thể đưa than ra ngoài thông qua một đường nhánh và vào thị trường xuất khẩu ở Trung Quốc và hơn thế nữa. Để tỏ lòng yêu mến Ulaanbaatar, vào tháng 11 năm 2010, Moskva đã xóa 97,8% khoản nợ gần đây của Mông Cổ (ngoài khoản nợ của Liên Xô trước đó mà Putin đã xóa). Nhưng những kế hoạch đầy hứa hẹn đã thất bại khi chính phủ Mông Cổ quyết định chia tiền đặt cọc làm ba, giữa người Nga, người Mỹ và người Trung Quốc, khiến tất cả đều không hài lòng.

Cuộc đấu thầu đã bị hủy bỏ và các cuộc thảo luận tiếp theo tạm dừng. Khoản tiền dặt cọc vẫn nằm trong tay chính phủ Mông Cổ (thông qua Erdenes Tavan Tolgoi thuộc sở hữu nhà nước). Đã giữ chân người Nga (và tất cả những người khác), người Mông Cổ hiện hy vọng sẽ phát triển khoản tiền gửi phần lớn bằng nguồn lực của họ, và đã thả nổi các mối quan hệ nội bộ cho mục đích này. Tuy nhiên, vẫn chưa rõ liệu các nhà phát triển có thể đạt được 3,4 tỷ đô la cần thiết để đầu tư từ năm 2021 đến năm 2025.[21] Năm 2019, chính phủ Mông Cổ đã đưa ra quyết định xây dựng tuyến đường sắt (để khai thác than) bằng chính nguồn lực của mình – quân đội xây dựng, không ít hơn – khiến Nga (và các ứng cử viên tiềm năng khác) phải chịu bị bỏ rơi. Ít nhất người Nga có thể đạt được sự hài lòng rằng khổ đường sắt phù hợp với tiêu chuẩn riêng của họ (1520mm). Đường sắt hiện đang được xây dựng.

Điều thú vị là hiện nay Mông Cổ đang cố gắng lợi dụng những căng thẳng trong quan hệ Trung-Australia để thay thế Australia trở thành nhà cung cấp than cho Trung Quốc. Lợi nhuận tiềm năng – miễn là có thể khắc phục được các nút thắt vận tải – đơn giản là quá lớn. Không phải lần đầu tiên, Ulaanbaatar chơi khéo léo các con bài tài nguyên trong một trò chơi địa chính trị phức tạp.

Cuộc thảo luận về những nỗ lực của Nga trong việc tiếp cận các nguồn tài nguyên thiên nhiên của Mông Cổ sẽ không đầy đủ nếu không có đề cập ngắn gọn về vụ Khan Resources mang tính định hướng. Khan Resources, mặc dù tên của nó, là một công ty của Canada, vào năm 1998 và 2005 đã có được quyền khai thác uranium ở Dornod, miền Đông Mông Cổ, từng được Liên Xô và Nga thăm dò nhưng sau đó đã bị bỏ rơi vì thiếu nhu cầu vào năm 1995. Vào năm 2009, công ty (nắm giữ phần lớn cổ phần trong liên doanh, bao gồm cả các đối tác Nga và Mông Cổ) tuyên bố sẵn sàng bắt đầu sản xuất ở Dornod, mặc dù nó có thực sự lên kế hoạch sản xuất hay chỉ định bán lại tiền ký gửi cho (có thể là người Trung Quốc) các nhà đầu tư khác, vẫn là một chủ đề tranh cãi.[22]

Tuy nhiên, tháng Tám 2009, Tổng thống Nga Dmitrii Medvedev đã đến thăm Ulaanbaatar, nơi ông đồng ý phát triển tài nguyên uranium của Dornod cùng với Mông Cổ. Các phương tiện truyền thông đưa tin người đứng đầu cơ quan nguyên tử của Nga RosAtom Sergei Kiriyenko hứa sẽ đầu tư “hàng trăm triệu đô la” vào dự án chung. Thủ tướng Medvedev hứa sẽ giải quyết các vấn đề về các khoản nợ tồn đọng của Mông Cổ đối với Nga và gia hạn các khoản tín dụng nông nghiệp mới với số tiền lên tới 300 triệu USD.[23] Trong khi đó, Quốc hội Mông Cổ đã thông qua luật tước bỏ giấy phép của Khan Resources một cách hiệu quả. Khan Resources sau đó đã kiện thành công chính phủ Mông Cổ và cuối cùng đã đạt được thỏa thuận để nhận 70 triệu đô la từ Ulaanbaatar tiền bồi thường, mặc dù không phải trước khi chủ tịch của công ty, James Doak, chết trong phòng khách sạn của mình ở Ulaanbaatar sau những gì được mô tả là cuộc đàm phán khó khăn với Chính quyền Mông Cổ.[24]

Trường hợp Khan Resources được mô tả là vừa chứng tỏ sự nguy hiểm của chủ nghĩa dân tộc kinh tế của Mông Cổ, vừa là những giới hạn của nó (trong chừng mực cuối cùng chính phủ Mông Cổ đã phải trả giá – mặc dù không nhiều như yêu cầu). Nhưng nó cũng chỉ ra sự thành công trong nỗ lực của Nga trong việc ngăn chặn một đối thủ cạnh tranh không mong muốn – một công ty phương Tây – ra khỏi lĩnh vực chiến lược như thăm dò uranium. Chiến lược từ chối này đã phục vụ tốt cho Nga ngay cả trong trường hợp nước này không phát huy được lợi thế của mình, thực sự là trong trường hợp trữ lượng uranium của Dornod, mà đối với tất cả các lời hứa năm 2009, hầu như vẫn chưa phát triển cho đến ngày nay. Ulaanbaatar đã chơi cùng. “Mông Cổ coi uranium là một phần trong hành động cân bằng khu vực của mình,” Đại sứ quán Hoa Kỳ báo cáo gần hai năm trước khi cuộc tranh cãi về Khan Resources bùng nổ.[25]

Đường ống dẫn khí đốt

Battulga và Putin, trong cuộc gặp bên lề diễn đàn tháng Chín 2019 ở Vladivostok, đã đạt được một thỏa thuận về nguyên tắc để xây dựng một đường ống dẫn khí đốt xuyên Mông Cổ. Tháng Mười ha 2019, Thủ tướng (người sau này kế nhiệm Battulga làm tổng thống) Ukhnaagiin Khurelsukh đã ký Biên bản ghi nhớ với Gazprom để bắt đầu thăm dò sơ bộ. Đường ống, được gọi là Power of Siberia – 2 (đoạn xuyên Mông Cổ sẽ được gọi là Soyuz-Vostok), có thể đưa tới Trung Quốc 50 tỷ mét khối khí đốt, hoặc gấp 1,3 lần công suất của Power of Siberia, đã kết nối Trung Quốc và Nga kể từ năm 2019. Nếu được thực hiện, dự án trị giá hàng tỷ đô la này sẽ mang lại cho Mông Cổ một khoản tiền lớn về phí vận chuyển (lên tới một tỷ USD, theo một số ước tính của Mông Cổ),[26] khí đốt cho tiêu dùng trong nước và hàng nghìn công việc xây dựng và bảo trì, đồng thời có thể khuyến khích phát triển cơ sở hạ tầng bổ sung, bao gồm việc xây dựng đường sắt và đường cao tốc, cũng như đặt cáp điện và quang xuyên Mông Cổ. Tiếp cận với khí đốt tự nhiên cũng sẽ giúp Mông Cổ đối phó với một trong những vấn đề nghiêm trọng và dai dẳng nhất, ô nhiễm không khí ở Ulaanbaatar.

Việc ký kết Biên bản ghi nhớ được đưa ra sau hơn 20 năm thảo luận đồn đoán về khả năng xây dựng một đường ống dẫn qua Mông Cổ. Trước đây, cả người Nga và người Trung Quốc đều không quá quan tâm đến ý tưởng này – chính Ulaanbaatar đã thúc đẩy nó, vì những lý do rõ ràng về kinh tế cũng như sự ổn định chính trị của đất nước. Nhưng bước đột phá, khi nó xuất hiện, có một thành phần chính trị rõ ràng, được đóng khung giống như tầm nhìn của Nga và tầm nhìn tương ứng của Trung Quốc đối với hội nhập khu vực. Nếu đường ống được xây dựng, nó sẽ không chỉ giúp giữ Mông Cổ trong BRI của Trung Quốc mà còn là một ví dụ về cái mà Putin gọi là Quan hệ Đối tác Á-Âu Vĩ đại hơn. Mối quan hệ hợp tác này – được Putin triển khai từ năm 2016 – hình dung sự hợp nhất của các kế hoạch hội nhập của Trung Quốc (tức là BRI) với Nga (tức là Liên minh Kinh tế Á-Âu, trong đó Mông Cổ không phải là một phần), và mở rộng sang các nước khác trong khu vực, bao gồm cả Ấn Độ, Iran và Pakistan.[27] Một trong những vấn đề đối với Quan hệ Đối tác Á-Âu Mở rộng là cho đến nay nó chủ yếu chỉ giới hạn trong những tuyên bố đầy hy vọng; đường ống của Mông Cổ có thể là một yếu tố thay đổi cuộc chơi về mặt này.

Do dự án đường ống dẫn khí đốt vẫn chỉ đang trong giai đoạn đầu nên tác động lâu dài của nó đối với quan hệ của Mông Cổ với hai nước láng giềng vẫn chưa thể được xác định chắc chắn. Chẳng hạn, một số nhà quan sát ở Ulaanbaatar lo ngại rằng Moskva có thể gây áp lực chính trị cho Mông Cổ theo những cách mà họ đã làm với Ukraine (nằm ngay sát các tuyến đường vận chuyển khí đốt của Nga). Tệ hơn nữa, đường ống có thể cho phép Trung Quốc thêm vào đòn bẩy kinh tế vốn đã áp đảo của mình để giải quyết mọi tranh chấp (chẳng hạn như phí vận chuyển) có lợi cho Bắc Kinh. Ngoài ra còn có những lo ngại liên quan đến việc xây dựng đường ống, bao gồm 3.700 công việc xây dựng dự kiến ​​và 1.500 công việc bảo trì sẽ đến từ đâu (việc làm nhập khẩu sẽ gây tranh cãi về mặt chính trị) và ai sẽ vận hành đường ống.[28] Những gì bắt đầu như một cơn gió kinh tế, do đó có thể kết thúc như một trách nhiệm đối với Mông Cổ, đặc biệt là theo quan điểm của các trào lưu dân túy trong chính trị Mông Cổ. Mặc dù vậy, những mối quan tâm này, cảm giác chung ở Ulaanbaatar là sự nhiệt tình đáng kể đối với đường ống. Có sự đồng thuận của lưỡng đảng ở Mông Cổ về mong muốn và tầm quan trọng của sự tham gia của đất nước vào dự án.

Kết luận

2021 là một năm đặc biệt đối với quan hệ Nga-Mông. Ngày 5/11, hai nước sẽ kỷ niệm 100 năm quan hệ song phương. Đây không phải lúc nào cũng là một mối quan hệ không có vấn đề. Mông Cổ đã bị bầm dập bởi những đợt thủy triều nguy hiểm bởi các cuộc chiến tranh và cách mạng của Nga. Mông Cổ đã trung thành theo chân Moskva trong các cuộc thanh trừng đẫm máu và xây dựng một thiên đường Cộng sản dẫn xuống một con hẻm mù mịt. Sau đó, nó thực tế đã bị bỏ hoang trong nhiều năm – để tự chống đỡ. Nhưng trong những năm gần đây, Moskva đã trở lại, có lẽ hiểu được tầm quan trọng địa chính trị của Mông Cổ. Rõ ràng là Kreml coi Mông Cổ là một phần quan trọng trong cuộc chơi châu Á của mình. Bỏ qua những đánh giá về những năm 1990, Moskva và Ulaanbaatar đã phát triển mức độ tin tưởng vào các chương trình nghị sự chính sách của nhau. Mối quan hệ ngày nay gần gũi như Nga có với bất kỳ ai trong khu vực, chẳng hạn như gần hơn một chút so với ngay cả với Trung Quốc, quốc gia (bất chấp những tuyên bố về tình đoàn kết) vẫn được coi là có mức độ thận trọng ở Moskva.

Phải mất nhiều năm làm việc kiên nhẫn để đi đến thời điểm này. Khía cạnh khó khăn nhất trong khế ước Nga với Mông Cổ là học cách khắc phục xu hướng chơi thô bạo. Quá dễ dàng để ném sức nặng của quốc gia – ví dụ, vào các vấn đề liên quan đến đường sắt. Hậu quả từ vụ bê bối tài trợ MCA đã phủ bóng lên mối quan hệ trong nhiều năm. Cãi nhau về việc tiếp cận Tavan Tolgoi và đường sắt đã dẫn đến những suy đoán ở Ulaanbaatar rằng Moskva đang theo đuổi các dự án tân đế quốc. Người Nga dường như không thể hiểu được sự hỗn loạn của nền chính trị dân chủ Mông Cổ, rất khác với xu hướng ngày càng độc tài của Moskva. Sự sẵn sàng từ bỏ các tài sản có vấn đề về chính trị và kinh tế – như Erdenet – đã giúp ích. Sự kiên nhẫn chiến lược của Nga cuối cùng đã được đền đáp. Lý do chính cho mối quan hệ hợp tác hiện nay giữa Nga và Mông Cổ là do chính bản thân Mông Cổ cũng mong muốn điều đó. Tại sao? Có một số lý do.

Thứ nhất, Nga ngày càng được coi là một đối tác kinh tế quan trọng trên bình diện chính trị. Ngay cả Đảng Dân chủ cũng nhận ra sự không thể thiếu của Nga (MPP luôn gắn bó chặt chẽ hơn với lợi ích của Moskva). Chiến lược kinh tế của Mông Cổ phụ thuộc vào khả năng tồn tại của các hành lang kinh tế Trung-Nga khác nhau và mức độ tham gia của Ulaanbaatar vào các hành lang này có liên quan trực tiếp đến tình trạng quan hệ Nga-Mông. Thứ hai, Nga được coi là một đối trọng chính đối với Trung Quốc, nơi mà Mông Cổ phụ thuộc rất nhiều về mặt kinh tế. Từng lo sợ về ảnh hưởng của Trung Quốc, người Mông Cổ tìm đến Nga để được trấn an: không nghi ngờ gì nữa, chính sự thận trọng đó đã nuôi dưỡng Moskva hy vọng rằng một ngày nào đó Mông Cổ sẽ tham gia CSTO – không quá yêu Putin nhưng vì sợ Tập. Thứ ba, Những cử chỉ của Nga – từ việc xóa nợ, đến việc áp dụng chế độ miễn thị thực, cho đến các chuyến thăm tương đối thường xuyên của Putin tới Mông Cổ, cho đến chính sách ngoại giao vắc xin – đã giúp tạo ra một hình ảnh tích cực về Moskva trong công luận Mông Cổ. Cuối cùng, phương Tây (đặc biệt là Hoa Kỳ) đã tương đối ít chú ý đến Mông Cổ. Rio Tinto chắc chắn không trở thành một thỏi nam châm thu hút các nhà đầu tư phương Tây – mặc dù điều đó sẽ liên quan nhiều đến sự lộn nhào của chính Ulaanbaatar (như sự cố Khan Resources đã cho thấy không có gì khác) cũng như sự thiếu quan tâm của các công ty đa quốc gia phương Tây. Khoản hoàn vốn từ chính sách Láng giềng thứ ba không phải là tất cả những gì ấn tượng.

Tất cả những điều này đã tạo cơ hội cho Nga gia tăng đáng kể ảnh hưởng của mình ở Mông Cổ – những cơ hội mà Điện Kremlin đã tận dụng một cách khéo léo. Thật vậy, mối quan hệ song phương đang nở rộ đã trở thành một trong số ít những câu chuyện thành công của câu chuyện “Quay sang phương Đông” đầy ấn tượng của Putin./.

---

Nguồn: https://theasanforum.org/mongolia-russias-best-friend-in-asia/

*Mendee Jargalsaikhan, Phó Giám đốc kiêm Trưởng khoa Nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Chiến lược Mông Cổ

[1] Chính quyền Tổng thống Nga, Thông cáo báo chí, ngày 3 tháng Chín 2019, 

http://kremlin.ru/catalog/countries/MN/events/61436

[2] Năm 2013, Ulaanbaatar cũng đã ký kết một thỏa thuận hỗ trợ quân sự với Trung Quốc, trong đó có các điều khoản về viện trợ quân sự miễn phí. Văn bản của thỏa thuận chưa được công bố.

 https://zasag.mn/news/view/3012/

[3] “Khái niệm an ninh quốc gia của Mông Cổ,” ngày 15 tháng Bảy 2010,

 https://www.legalinfo.mn/annex/details/8070?lawid=6163

[4] Sergey Radchenko, “Khi Trung Quốc và Nga xích lại gần nhau hơn, Mông Cổ cảm thấy bị siết chặt”, The Asan Forum, ngày 11 tháng Mười 2018,  https://theasanforum.org/as-china-and-russia-draw-closer-mongolia-feels- .

[5] Bộ Ngoại giao CHND Trung Hoa, Thông cáo Báo chí, ngày 27 tháng Hai 2020, http://ie.china-embassy.org/eng/zgxw/t1750462.htm.

[6] Mendee Jargalsaikhan, “Tổ chức Hợp tác Thượng Hải: Cuộc tranh luận về tư cách thành viên của Mông Cổ,” Mongolian Geopolitics, số 3 (2020), http://library.fes.de/pdf-files/bueros/mongolei/17483.pdf

[7] Phỏng vấn Đại sứ Nga tại Mông Cổ, RIA Novosti, ngày 3 tháng Mười hai 2019,

  https://ria.ru/20191203/1561852966.html.

[8] Để biết chi tiết về chu kỳ bầu cử 2016/17 của Mông Cổ, hãy xem Sergey Radchenko và Mendee Jargalsaikhan, “Mông Cổ trong Chu kỳ bầu cử 2016–17: Những phước lành của sự bảo trợ,” Asian Survey, Vol. 57, Issue 6 (2017), pp. 1032-1057.

[9] В.В. Грайворонский, “Hiện đại hóa giao thông đường sắt ở Mông Cổ (Модернизация Железнодорожного Транспорта в Монголии),” Восточная Аналитика, 2011,

https://cyberleninka.ru/article/n/modernizatsiya-zheleznodorozholsnogo-transporta-vo-mongolii-transporta-vko/mongolii-oysi

[10] Ibid.

[11] Về thỏa thuận đầu máy, xem:

 http://www.ukrrudprom.com/digest/Mongoliya_kupit_luganskie_teplovozi.html. Về khả năng tham nhũng, xem: http://www.mongolnow.com/degradatsiya-zheleznoj-dorogi/.

[12] Quốc hội Mông Cổ, Chính sách Đường sắt Nhà nước, 2010,

  https://www.legalinfo.mn/annex/details/3342?lawid=7018

[13] Alicia Campi, “Nỗ lực tăng cường quan hệ Trung-Mông vào mùa thu 2013, ” Jamestown Foundation, ngày 5 tháng Mười hai 2013,  https://jamestown.org/program/efforts-to-strengthen-sino-mongolian-relations-in-fall-2013/

[14] Nghị viện Mông Cổ, Nghị quyết, ngày 15 tháng Năm 2020,  https://www.legalinfo.mn/law/details/10742.

[15] Tin tức 24h, “Bức thư của Yakunin,” ngày 11 tháng Chín 2014,  https://www.24tsag.mn/a/63548.

[16] Quốc hội Mông Cổ, Nghị quyết, ngày 15 tháng Năm 2020.

[17] “Điều 12, Hiệp định về Quan hệ hữu nghị và Đối tác Chiến lược Toàn diện giữa Liên bang Nga và Mông Cổ,” ngày 13 tháng Bảy 2020, https://docs.cntd.ru / document / 565307846? marker = 7DE0K7

[18] MOSGIPROTRANS, Thông cáo báo chí, tháng Sáu 2019, https://www.mosgiprotrans.ru/rus/news/1208/.

[19] https://gudok.ru/newspaper/?ID=1526974.

[20] Lkhagva Erdene và Sergey Radchenko, “Vụ mua bán bí ẩn mỏ Erdenet của Mông Cổ,” The Diplomat, ngày 9 tháng Sáu 2016, https://thediplomat.com/2016/07/the-mysterious-sale-of-mongolias-erdenet-mine/.

[21] “Tìm kiếm mỏ than khổng lồ ở Australia, Mông Cổ có kế hoạch mua trái phiếu trị giá 700 triệu đô la”, Reuters, ngày 21 tháng Tư 2021, https://www.reuters.com/article/mongolia-coal-idUSL4N2ME0MU

[22] Tòa Trọng tài Thường trực, PCA Case No, 2011/09, 2 tháng Ba 2015, 

https://www.italaw.com/sites/default/files/case-documents/italaw4267.pdf. Về những tin đồn về khả năng đầu tư từ Trung Quốc, xem https://novayagazeta.ru/articles/2015/05/18/64188-uranovaya-druzhba-dovela-do-arbitrazha

[23] “Liên bang Nga và Mông Cổ sẽ giải quyết vấn đề nợ,” Reuters, ngày 15 tháng Tám 2009,

https://www.reuters.com/article/orubs-mongolia-russia-uranium-idRUMSE57O0XI20090825.

[24] Khan Resources nhận 70 triệu để giải quyết tranh chấp ở Mông Cổ, ”Bloomberg, ngày 7 tháng Ba 2016,

https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-03-07/khan-resources-to-receive-70-million-to-settle-mongolia-dispute. Các chuyên gia Mông Cổ không tìm thấy điều gì đáng ngờ trong cái chết của Doak, mặc dù sự quan tâm của Nga đối với vụ việc làm dấy lên nhiều nghi vấn.

[25] Điện tín Đại sứ quán Hoa Kỳ, ngày 6 tháng Mười một 2007, WikiLeaks,

 https://wikileaks.org/plusd/cables/07ULAANBAATAR630_a.html

[26] Khangai, “Về Quy trình Xây dựng Đường ống Khí đốt Tự nhiên,” ngày 19 tháng Sáu 2021,  http://baabar.mn/article/baigaliin-khii-damjuulakh-khooloi-barikh-tusliin-yawtsiin-tukhaid

[27] Putin kêu gọi một quan hệ đối tác Á-Âu tuyệt vời, ”TASS, ngày 17 tháng Sáu 2016,

https://tass.ru/ekonomika/3376295.

[28] News.MN, “Vấn đề đường ống hiện phụ thuộc vào chúng tôi”, ngày 18 tháng Mười hai 2019, 

https://news.mn/r/2239127/, MONTSAME, “Đường ống không phải là giấc mơ”, ngày 8 tháng Sáu 2020,

https : //montsame.mn/mn/read/227750