Nghiên Cứu Lịch Sử

Nhà khoa học chính trị người Mỹ Samuel P. Huntington (1927 – qua đời 2008) rất quen thuộc với độc giả quan tâm chính trị ở Việt Nam, vì cuốn sách”Sự va chạm của các nền văn minh và Xây dựng lại trật tự thế giới” xuất bản năm 1996.

Trong sách này, ông viết khá dài về Ukraine và Nga.

Nhân cuộc chiến đang diễn ra hiện nay, mời các bạn đọc các trích đoạn chính trong sách này về Ukraine và Nga như một tham khảo và suy ngẫm.

“Phương pháp phân loại theo khái niệm quốc gia cho phép John Mearsheimer tiên đoán rằng: “Tình hình giữa Ukraine và Nga đã chín muồi để bùng nổ cuộc cạnh tranh an ninh giữa hai quốc gia này. Những cường quốc có biên giới chung dài và lâu nay không được bảo vệ như giữa Nga và Ukraine thường cạnh tranh vì lo lắng an ninh. Nga và Ukraine có thể vượt qua vấn đề này và học cách chung sống hòa hợp, nhưng sẽ là bất thường nếu họ làm được điều ấy.”

Nhưng phương pháp phân loại theo quan điểm nền văn minh lại nhấn mạnh quan hệ gần gũi về văn hóa, con người, lịch sử và khả năng hòa hợp giữa người Nga và người Ukraine ở cả hai nước, chú ý đến những yếu tố thuộc văn minh đã phân biệt Đông Ukraine Thiên chúa giáo chính thống và Tây Ukraine theo Thiên chúa giáo La Mã, một thực tế lịch sử lâu đời mà Mearsheimer đã hoàn toàn bỏ qua.

Trong khi quan điểm quốc gia dự đoán Nga và Ukraine có thể có chiến tranh, thì quan điểm văn minh không thấy có khả năng đó mà nhìn thấy khả năng Ukraine bị tách ra làm hai, sự chia rẽ có thể ác liệt hơn Tiệp Khắc nhưng không đẫm máu như ở Nam Tư. Những dự đoán khác nhau này ắt sẽ đưa đến những ưu tiên chính sách khác nhau.

Dự đoán của Mearsheimer về khả năng xảy ra chiến tranh và sự xâm chiếm của Nga đối với Ukraine khiến ông ủng hộ việc Ukraine có vũ khí hạt nhân. Một cách tiếp cận về mặt văn minh thì lại sẽ khuyến khích hợp tác giữa Nga và Ukraine, thúc giục Ukraine từ bỏ vũ khí hạt nhân, thúc đẩy hỗ trợ kinh tế đáng kể và các biện pháp khác để giúp duy trì sự thống nhất và độc lập của Ukraine, đồng thời tài trợ cho việc lập kế hoạch dự phòng cho sự chia cắt của Ukraine.

… Ngoài Nga, nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ đông dân nhất và quan trọng nhất là Ukraine. Vào nhiều thời điểm khác nhau trong lịch sử, Ukraine đã được độc lập. Tuy nhiên, trong hầu hết thời kỳ hiện đại, Ukraine là một phần của một thực thể chính trị được điều hành từ Moscow. Sự kiện quyết định xảy ra vào năm 1654 khi Bohdan Khmelnytsky, lãnh đạo Cossack của một cuộc nổi dậy chống lại sự thống trị của Ba Lan, đồng ý tuyên thệ trung thành với sa hoàng để đổi lấy sự giúp đỡ chống lại người Ba Lan. Từ đó cho đến năm 1991, ngoại trừ một nước cộng hòa độc lập trong thời gian ngắn từ năm 1917 đến năm 1920, Ukraine ngày nay đã được kiểm soát về mặt chính trị từ Moscow. Ukraine, tuy nhiên, là một quốc gia khe hở với hai nền văn hóa khác biệt.

Đường đứt gãy văn minh giữa phương Tây và Chính thống giáo chạy qua trái tim của Ukraine nhiều thế kỷ. Trong quá khứ, miền tây Ukraine là một phần của Ba Lan, Lithuania và đế chế Áo-Hung. Một phần lớn dân số ở đây là tín đồ của Nhà thờ Thống nhất thực hành các nghi thức Chính thống giáo nhưng thừa nhận thẩm quyền của Giáo hoàng. Trong lịch sử, người miền Tây Ukraine nói tiếng Ukraine và có quan điểm dân tộc chủ nghĩa mạnh mẽ. Mặt khác, người dân miền đông Ukraine theo Chính thống giáo áp đảo và phần lớn nói tiếng Nga. Vào đầu những năm 1990, người Nga chiếm 22% và người bản địa nói tiếng Nga chiếm 31% tổng dân số Ukraine. Phần lớn học sinh tiểu học và trung học được dạy bằng tiếng Nga. Bán đảo Crimea chủ yếu là người Nga và là một phần của Liên bang Nga cho đến năm 1954, khi Khrushchev chuyển giao nó cho Ukraine như thể để công nhận quyết định của Khmelnytsky 300 năm trước đó.

Sự khác biệt giữa miền đông và miền tây Ukraine được thể hiện trong thái độ của các dân tộc của họ. Vào cuối năm 1992, chẳng hạn, một phần ba số người Nga ở miền tây Ukraine so với chỉ 10% ở Kiev cho biết họ chịu sự thù địch vì tình cảm chống Nga.

Sự chia rẽ đông-tây thể hiện rõ ràng trong cuộc bầu cử tổng thống tháng 7 năm 1994. Người đương nhiệm, Leonid Kravchuk, mặc dù làm việc chặt chẽ với các nhà lãnh đạo của Nga, lại tự nhận mình là một người theo chủ nghĩa dân tộc, đã nhận phiếu của 13 tỉnh ở miền tây Ukraine với tỷ lệ đa số lên đến hơn 90%. Đối thủ, Leonid Kuchma, người còn phải học tiếng Ukraine để phát biểu trong chiến dịch, đã lấy phiếu của 13 tỉnh phía đông với tỉ lệ tương đương. Kuchma đã thắng với 52% phiếu bầu. Trên thực tế, một đa số mong manh công chúng Ukraine vào năm 1994 đã xác nhận sự lựa chọn của Khmelnytsky vào năm 1654. Cuộc bầu cử, như một chuyên gia người Mỹ đã nhận xét, “đã phản ánh, thậm chí kết tinh, sự chia rẽ giữa những người Slav được Âu hóa ở miền tây Ukraine và tầm nhìn của người Nga-Slav về những gì Ukraine nên là. Nó không phải là sự phân cực sắc tộc nhưng là các nền văn hóa khác nhau. ”

Do sự phân chia này, quan hệ giữa Ukraine và Nga có thể phát triển theo một trong ba cách.

Vào đầu những năm 1990, các vấn đề cực kỳ quan trọng đã tồn tại giữa hai nước liên quan đến vũ khí hạt nhân, Crimea, quyền của người Nga ở Ukraine, hạm đội Biển Đen và các mối quan hệ kinh tế. Nhiều người nghĩ rằng có khả năng xảy ra xung đột vũ trang, điều này khiến một số nhà phân tích Tây phương lập luận rằng phương Tây nên ủng hộ việc Ukraine có kho vũ khí hạt nhân để ngăn chặn sự xâm lược của Nga. Tuy nhiên, nếu nền văn minh là điều quan trọng thì bạo lực giữa người Ukraine và người Nga không xảy ra đâu. Đây là hai dân tộc Slav, chủ yếu là Chính thống giáo, những người đã có mối quan hệ thân thiết trong nhiều thế kỷ và giữa họ kết hôn là phổ biến. Mặc dù có nhiều vấn đề gây tranh cãi và trước sức ép của những người theo chủ nghĩa dân tộc cực đoan ở cả hai bên, các nhà lãnh đạo của cả hai nước đã làm việc chăm chỉ và phần lớn đã thành công để điều hòa những tranh chấp này. Việc bầu chọn một người theo Nga làm tổng thống Ukraine vào giữa năm 1994 càng làm giảm khả năng làm trầm trọng thêm xung đột giữa hai nước. Trong khi giao tranh nghiêm trọng xảy ra giữa người Hồi giáo và Cơ đốc giáo ở những nơi khác thuộc Liên Xô cũ và có căng thẳng và giao tranh giữa người Nga và các dân tộc vùng Baltic, tính đến năm 1995 hầu như không có bạo lực nào xảy ra giữa người Nga và Ukraine.

Khả năng thứ hai và có phần khả thi hơn là Ukraine có thể chia đôi, dọc theo đường đứt gãy của mình thành hai thực thể riêng biệt, phía đông sẽ hợp nhất với Nga. Vấn đề ly khai từng đặt ra cho Crimea. Công chúng Crimea, 70% là người Nga, đã ủng hộ đáng kể sự độc lập của Ukraine khỏi Liên Xô trong một cuộc trưng cầu dân ý vào tháng 12 năm 1991. Vào tháng 5 năm 1992, quốc hội Crimea cũng đã bỏ phiếu để tuyên bố độc lập khỏi Ukraine và sau đó, dưới áp lực của Ukraine, đã hủy bỏ cuộc bỏ phiếu đó. Quốc hội Nga, tuy nhiên, đã bỏ phiếu để hủy bỏ việc nhượng Crimea năm 1954 cho Ukraine. Vào tháng 1 năm 1994, người dân Crimea đã bầu một tổng thống đã vận động trên nền tảng “đoàn kết với Nga”. Điều này đã kích thích một số người câu hỏi: “Crimea sẽ là Nagorno-Karabakh tiếp theo hay Abkhazia?” Câu trả lời vang dội là “Không!” khi tổng thống mới của Crimea từ bỏ cam kết trưng cầu dân ý về độc lập và thay vào đó là thương lượng với chính phủ Kiev. Vào tháng 5 năm 1994, tình hình lại nóng lên khi quốc hội Crimea bỏ phiếu khôi phục hiến pháp năm 1992 khiến nó hầu như độc lập với Ukraine. Tuy nhiên, một lần nữa, sự kiềm chế của các nhà lãnh đạo Nga và Ukraine đã ngăn vấn đề này phát sinh bạo lực, và cuộc bầu cử hai tháng sau khi Kuchma thân Nga làm tổng thống Ukraine đã làm suy yếu động lực đòi ly khai của Crimea.

Tuy nhiên, cuộc bầu cử đó đã làm dấy lên khả năng miền Tây của đất nước ly khai khỏi một Ukraine đang ngày càng xích lại gần Nga. Một số người Nga có thể hoan nghênh điều này.

Như một vị tướng Nga đã nói, “Ukraine hay đúng hơn là miền Đông Ukraine sẽ trở lại sau 5, 10 hoặc 15 năm nữa. Tây Ukraine thì kệ xừ nó! ” Nhưng một Ukraine thống nhất và hướng về phương Tây sẽ chỉ khả thi nếu có sự hỗ trợ mạnh mẽ và hiệu quả của phương Tây. Sự hỗ trợ như vậy có thể chỉ đến nếu quan hệ giữa phương Tây và Nga xấu đi nghiêm trọng và trở nên giống với thời Chiến tranh Lạnh.

Kịch bản thứ ba và nhiều khả năng hơn là Ukraine sẽ vẫn đoàn kết, vẫn tách biệt, vẫn độc lập và nói chung là hợp tác chặt chẽ với Nga. Một khi câu hỏi chuyển tiếp liên quan đến vũ khí hạt nhân và lực lượng quân sự đã được giải quyết, các vấn đề dài hạn nghiêm trọng nhất sẽ là kinh tế, việc giải quyết vấn đề này sẽ được tạo điều kiện thuận lợi bởi một nền văn hóa chia sẻ một phần và quan hệ cá nhân chặt chẽ. John Morrison đã chỉ ra mối quan hệ Nga-Ukraine với Đông Âu giống mối quan hệ Pháp-Đức với Tây Âu. Pháp-Đức là cốt lõi của Liên minh châu Âu, thì Nga-Ukraine cũng có tầm quan trọng sống còn đến sự thống nhất trong thế giới Chính thống giáo.”