Đường chín đoạn của Trung Quốc đã len lỏi vào văn hóa đại chúng

Cù Tuấn dịch từ The Interpreter.

Các tuyên bố chủ quyền của Bắc Kinh đối với Biển Đông đã xâm nhập vào nền văn hóa đại chúng toàn cầu như thế nào.

Việt Nam gần đây đã cấm bộ phim Uncharted phát hành trong nước này do có cảnh mô tả “hình ảnh bất hợp pháp” về “đường chín đoạn” nổi tiếng của Trung Quốc.

Đây không phải là lần đầu tiên văn hóa đại chúng bị lôi kéo vào tranh chấp chính trị của Biển Đông.

Vào năm 2021, Bộ Ngoại giao Philippines đã đệ đơn phản đối Netflix về loạt phim Pine Gap, mà được đồng sản xuất với Australian Broadcasting Corporation (ABC). The Guardian chỉ trích chương trình vì “lượng lớn yakkety yak xen kẽ với những cảnh quay lén lút không thường xuyên” trong một bài đánh giá một sao đáng nhớ, nhưng đó là ví dụ của việc đường chín đoạn đã đẩy bộ phim vào thế kẹt ở Đông Nam Á. Ủy ban Phân loại và Đánh giá Phim và Truyền hình của Philippines đã phán quyết rằng hai tập phim này thể hiện đường chín đoạn “vi phạm chủ quyền của Philippines” và “không thích hợp để chiếu công khai”. Việt Nam cũng đã khiếu nại phim Pine Gap, và Netflix đã không phát hành loạt phim này tại Việt Nam.

Đường chín đoạn được Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) sử dụng để minh họa các yêu sách đối với Biển Đông.

Vào năm 2019, Việt Nam, Malaysia và Philippines đã cấm bộ phim đồng sản xuất của DreamWorks/Pearl Studio là Abominable, không cho chiếu vì phim có cảnh mô tả đường chín đoạn. Tại Việt Nam, nhà phân phối phim CJ CGV bị phạt 170 triệu đồng (7400 đô la Mỹ) vì đã chiếu bộ phim này. Vào thời điểm đó, căng thẳng đã lên cao, với việc Trung Quốc và Việt Nam đã đối đầu trong nhiều tháng khi tàu Haiyang Dizhi 8 của Trung Quốc tiến hành các cuộc khảo sát trong vùng biển tranh chấp xung quanh quần đảo Trường Sa. Các khiếu nại cũng được nêu ra ở Việt Nam và Philippines về việc Trung Quốc sử dụng đường chín đoạn trong loạt phim Put Your Head On My Shoulder và loạt phim Madam Secretary của Mỹ, đều được chiếu trên Netflix.

Không chỉ có truyền hình và các bộ phim truyện đã mô tả đường chín đoạn. Đài truyền hình Mỹ ESPN đã bị chỉ trích nặng nề vì đã phát sóng bản đồ có đường chín đoạn trên sóng của Mỹ vào năm 2019. Philippines và Việt Nam cũng từ chối đóng dấu các hộ chiếu điện tử mới của Trung Quốc có đường chín đoạn. Ở Úc vào năm 2020, một cuốn sách giáo khoa bị thu hồi được sử dụng trong các trường học ở bang Victoria cũng có đường chín đoạn.

Tại sao điều này là một vấn đề?

Đường chín đoạn được Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) sử dụng để minh họa các yêu sách đối với Biển Đông. Mặc dù vậy, một trong những vấn đề quan trọng là bản chất của yêu sách trên là không rõ ràng một cách có chủ ý và nó chưa bao giờ được ĐCSTQ công bố rõ ràng về những gì đường chín đoạn thể hiện. Thay vào đó, đường chín đoạn được để cho các nhà phân tích, học giả, luật sư quốc tế và một hội đồng trọng tài giải thích những gì ĐCSTQ đang tuyên bố thông qua sự tương tác giữa lời nói, chính sách, hành động, luật pháp và bản đồ.

Đường chín đoạn bao gồm khoảng 90% của ba triệu km vuông Biển Đông. Trong khu vực này, Trung Quốc đưa ra các tuyên bố chủ quyền và hàng hải. Một số nhà phân tích Trung Quốc coi đường chín đoạn là biên giới trên biển, thể hiện ở việc sử dụng các dấu gạch đứt chứ không phải là một đường liên tục. Các học giả pháp lý ôn hòa của Trung Quốc đã lập luận rằng đường chín đoạn phản ánh chủ quyền của Trung Quốc, một phần dựa trên Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS), quyền chủ quyền đối với nghề cá và các nguồn tài nguyên khác. Tuy nhiên, có những lo ngại rằng đường chín đoạn có thể gợi ý rằng Bắc Kinh khái niệm các vùng biển như một phần lãnh thổ có chủ quyền và quyền tài phán của họ. Điều này không chỉ được phản ánh trong các bản đồ, mà còn ở cách Bắc Kinh đã tìm cách sử dụng các chiến lược đặt tên, hành chính và pháp lý để kiểm soát các khu vực biển và các đối tượng địa lý, bao gồm cả những khu vực không bị chiếm đoạt chủ quyền, chẳng hạn như các mỏm đá có độ cao sát mặt biển.

Bản đồ đường chín đoạn góp phần tạo nên một dạng “lãnh thổ trên biển” trong đó chủ quyền trên các vùng biển được Trung Quốc thể hiện và củng cố.

Tường thuật chiến lược là một thành phần của cuộc chiến luật pháp: đó là việc sử dụng (và lạm dụng) luật cho các mục đích chiến lược. Ngay cả các cường quốc cũng cần phải biện minh cho chủ nghĩa ngoại lệ của họ, và một phương pháp là thông qua việc sử dụng những lời biện minh mang tính đại diện và khoa trương gần như hợp pháp cho các tuyên bố và hoạt động của họ. Bản đồ đóng một vai trò quan trọng trong việc củng cố những câu chuyện chiến lược như vậy.

Việc sử dụng các phương tiện truyền thông đại chúng rất hữu ích vì nó có thể góp phần bình thường hóa các hình ảnh và bản đồ có thể không rõ ràng về mặt pháp lý và mang tính chính trị sâu sắc, nhưng không được các đảng phái hoặc tổ chức chính trị phổ biến.

Ví dụ: khi các bản đồ của Úc được sử dụng trong văn hóa đại chúng, thì các tuyên bố về Vùng đặc quyền kinh tế hoặc thềm lục địa của quốc gia đó không có khả năng được mô tả chi tiết. Điều này là do các quyền tài phán trên biển này được UNCLOS dành cho Úc và các khu vực này không có mối quan hệ quốc gia giống như đất liền. Trong các vùng biển này, Australia có quyền chủ quyền, nhưng không có chủ quyền tuyệt đối.

Ngược lại, bản đồ đường chín đoạn góp phần tạo nên một dạng “lãnh thổ trên biển” trong đó chủ quyền trên các vùng biển được thể hiện và củng cố. Mặc dù các dấu gạch đứt có thể phản ánh một vùng biển hơn là một ranh giới lãnh thổ, nhưng sự thể hiện của chúng trong các bản đồ phổ biến cho thấy rằng đất liền và biển là tương tự nhau và liên kết với quốc gia theo cách không phản ánh luật pháp quốc tế hiện đại.

Ảnh: khi các bản đồ của Úc được sử dụng trong văn hóa đại chúng, thì các tuyên bố về vùng đặc quyền kinh tế hoặc thềm lục địa của quốc gia đó không có khả năng được mô tả chi tiết.