Kinh Dịch, đôi điều chưa biết – Phần 1

Đỗ Ngọc Giao

16-Aug-2022

Bài này nêu lên một số kết quả khảo cứu của học giả phương Tây trong quãng vài chục năm gần đây, mong đem lại những hiểu biết đúng đắn cho người Việt muốn tìm hiểu kinh Dịch.

1. Những bổn kinh xưa

Người ta tưởng rằng kinh [Châu] Dịch bên Tàu có một bổn truyền tới ngày nay mà thôi, nhưng không phải vậy. Năm 1973 ở Mawangdui 馬王堆, Hồ Nam, trong mộ của Li Kang, tể tướng xứ Trường Sa thời trào Hán, chôn năm 168 BCE, người ta tìm ra hai cuốn lụa chép một bổn kinh Dịch có nhiều chỗ khác với bổn truyền. Năm 1994 trong một tiệm đồ cổ ở Hongkong, người ta tìm ra một bộ tài liệu chép trên thẻ tre, gồm cả một bổn kinh Dịch, còn dính bùn, dường như đào trộm trong mộ ở đâu chẳng rõ, về sau được viện bảo tàng Thượng Hải mua lại.

Dưới đây chúng tôi giới thiệu sơ qua hai bổn kinh nói trên; độc giả cần tìm hiểu thêm thì vui lòng coi tài liệu trích dẫn đã công bố trên internet.

1.1. Bổn kinh ở Mawangdui

Tài liệu trích dẫn: Shaughnessy.[1]

Tên quẻ

Bổn kinh ở Mawangdui (viết tắt ‘bổn MWD’), có lẽ đã chép hồi năm 190 BCE, gồm 64 quẻ xếp theo thứ tự khác với bổn truyền và có 33 quẻ mang tên khác với bổn truyền, đánh dấu Tô Đậm bên dưới.

bổn MWD bổn truyền

Kiện Kiền
Phụ Bĩ
Duyện Độn
Lễ Lý
Tụng Tụng
Đồng Nhơn Đồng Nhơn
Vô Mạnh Vô Vọng
Cẩu Cấu
Căn Cấn
Thái Súc Đại Súc
Bác Bác
Tổn Tổn
Mông Mông
Bà Bí
Di Di
Cá Cổ
Cám Khảm
Nhu Nhu
Tỷ Tỷ
Kiển Kiển
Tiết Tiết
Ký Tế Ký Tế
Truân Truân
Tỉnh Tỉnh
Thần Chấn
Thái Tráng Đại Tráng
Dư Dự
Thiểu Quá Tiểu Quá
Quy Muội Quy Muội
Giải Giải
Phong Phong
Hằng Hằng
Xuyên Khôn
Thái Thái
Khiêm Khiêm
Lâm Lâm
Sư Sư
Minh Di Minh Di
Phục Phục
Đăng Thăng
Đoạt Đoài
Quyết Quái
Tốt Tụy
Khâm Hàm
Khốn Khốn
Lặc Cách
Tùy Tùy
Thái Quá Đại Quá
La Ly
Đại Hữu Đại Hữu
Tấn Tấn
Lữ Lữ
Quai Khuê
Vị Tế Vị Tế
Phệ Hạp Phệ Hạp
Đỉnh Đỉnh
Toán Tốn
Thiểu Thục Tiểu Súc
Quan Quan
Tiệm Tiệm
Trung Phục Trung Phu
Hoán Hoán
Gia Nhơn Gia Nhơn
Ích Ích

Thứ tự các quẻ

Bổn MWD có một quy tắc hẳn hoi để xếp quẻ, đó là 64 quẻ [6 hào] sẽ đi theo thứ tự của 8 quẻ [3 hào] ở trên và 8 quẻ [3 hào] ở dưới mà tạo nên từng quẻ, như bảng sau.

	Kiền	Cấn	Khảm	Chấn	Khôn	Đoài	Ly	Tốn
Kiền	1	10	18	26	34	42	50	58
Khôn	2	11	19	27	33	43	51	59
Cấn	3	9	20	28	35	44	52	60
Đoài	4	12	21	29	36	41	53	61
Khảm	5	13	17	30	37	45	54	62
Ly	6	14	22	31	38	46	49	63
Chấn	7	15	23	25	39	47	55	64
Tốn	8	16	24	32	40	48	56	57

Ở bảng trên,

quẻ 1 (Kiện) = Kiền trên + Kiền dưới
quẻ 2 (Phụ) = Kiền trên + Khôn dưới
…
quẻ 63 (Gia Nhơn) = Tốn trên + Ly dưới
quẻ 64 (Ích) = Tốn trên + Chấn dưới.

Ý nghĩa các quẻ

Dưới đây là lời thoán của 10 cặp quẻ để làm thí dụ, dòng trên là bổn MWD, dòng dưới là bổn truyền.[2]

Cặp 1

Kiện (1): 鍵元亨利貞
Kiền (1): 乾元亨利貞

Cặp 1 giống hệt nhau, đều cho cái ý để bói là ‘có lợi’.

Cặp 2

Phụ (2): 婦之非人不利君子貞大往小來
Bĩ (12): 否之匪人不利君子貞大往小來

Cặp 2 khác nhau một chữ, nhưng vẫn cho cái ý để bói là ‘không có lợi’.

Cặp 3

Duyện (3): 掾亨小利貞
Độn (33): 遯亨小利貞

Cặp 3 giống hệt nhau, đều cho cái ý để bói là ‘có lợi nhỏ’.

Cặp 4

Đồng Nhơn (6): 同人于野亨利涉大川利君子貞
Đồng Nhơn (13): 同人于野亨利涉大川利君子貞

Cặp 4 giống hệt nhau, đều cho cái ý để bói là ‘có lợi’.

Cặp 5

Căn (9): 根其北不濩其身行其庭不見其人无咎
Cấn (52): 艮其背不獲其身行其庭不見其人无咎

Cặp 5 khác nhau hai chữ, nhưng vẫn cho cái ý để bói là ‘không có lỗi’.

Cặp 6

Đăng (40): 登元亨利見大人勿恤南正吉
Thăng (46): 升元亨用見大人勿恤南征吉

Cặp 6 khác nhau hai chữ, nhưng vẫn cho cái ý để bói là ‘lành’ (kiết).

Cặp 7

Đoạt (41): 奪亨小利貞
Đoài (58): 兌亨利貞

Ở cặp 7, quẻ Đoạt cho cái ý để bói là ‘có lợi nhỏ’ còn quẻ Đoài cho cái ý để bói là ‘có lợi’.

Cặp 8

Đại Hữu (50): 大有元亨
Đại Hữu (14): 大有元亨

Cặp 8 giống hệt nhau, đều cho cái ý để bói là ‘tốt’.

Cặp 9

Hoán (62): 渙亨王叚于廟利涉大川利貞
Hoán (59): 渙亨王假有廟利涉大川利貞

Cặp 9 khác nhau một chữ, nhưng vẫn cho cái ý để bói là ‘tốt’.

Cặp 10

Gia Nhơn (63): 家人利女貞
Gia Nhơn (37): 家人利女貞

Cặp 10 giống hệt nhau, đều cho cái ý để bói là ‘đàn bà có lợi’.

1.2. Bổn kinh ở viện bảo tàng Thượng Hải

Tài liệu trích dẫn: Shaughnessy.[3]

Tên quẻ

Bổn kinh ở viện bảo tàng Thượng Hải (viết tắt ‘bổn SH’), được cho là xưa hơn bổn MWD trên một thế kỷ, đã bị hư quá nửa, còn lại 34 quẻ, mà một số lời thoán cũng bị mất. Quẻ xếp theo thứ tự giống với bổn truyền, như ở dưới. Có một số quẻ mang tên khác với bổn truyền, đánh Đậm, và một số quẻ mang tên xưa mà nay không có ‘font’, đánh dấu Z.

bổn MWD bổn truyền

Mang Mông
Nhũ Nhu
Tụng Tụng
Táp Sư
Tỷ Tỷ
Đại Hữu Đại Hữu
Z Khiêm
Dư Dự
Z Tùy
Cổ Cổ
Phục Phục
25. Vô vong Vô vọng
Z Đại Súc
Di Di
Khâm Hàm
Hằng Hằng
Z Độn
Quý Khuê
Kiết Kiển
Giải Giải
Quái Quái
Khấu Cấu
Z Tụy
Khốn Khốn
Tỉnh Tỉnh
Cách Cách
Cấn Cấn
Tiệm Tiệm
Phong Phong
Z Lữ
Hoán Hoán
Z Tiểu Quá
Ký Tế Ký Tế
Vị Tế Vị Tế

Ý nghĩa các quẻ

Dưới đây là lời thoán của 3 cặp quẻ, dòng trên là bổn SH, dòng dưới là bổn truyền.²

Cặp 1

Táp (7): 帀貞丈人吉亡咎
Sư (7): 師貞丈人吉无咎

Cặp 1 giống hệt nhau, đều cho cái ý để bói là ‘không có lỗi’.

Cặp 2

Quý (38): 楑少事吉
Khuê (38): 睽小事吉

Cặp 2 giống hệt nhau, đều cho cái ý để bói là ‘chuyện nhỏ thì lành’.

Cặp 3

Khấu (44): 敂女藏勿用取女
Cấu (44): 姤女壯勿用取女

Cặp 3 khác nhau một chữ, nhưng vẫn cho cái ý để bói là ‘đừng dùng đàn bà’.

1.3. Nhận xét

Một số quẻ có cái tên chẳng-oai-chút-nào:

bổn MWD: Kiện (then cửa), Phụ (đàn bà), Cẩu (con chó), Đoạt (giựt lấy), Lặc (dây cột hàm ngựa),…
bổn SH: Mang (con chó), Nhũ (vú đàn bà),…

Một số quẻ trong cả hai bổn MWD và SH có lời thoán khác chút xíu so với bổn truyền nhưng vẫn giữ nguyên cái ý để bói.

Từ đó, ta nêu giả thiết như sau:

Hai bổn MWD, SH và bổn truyền của kinh Dịch đều chép lại từ một bổn xưa, kể lại bằng cách truyền khẩu, nên mới xảy ra chuyện ‘tam sao thất bổn’ ở tên quẻ: Kiện/Kiền, Phụ/Bĩ, Mang/Mông,,…
Lời thoán và lời tượng của một số quẻ cũng bị ‘tam sao thất bổn’, nhưng cái ý để bói thì vẫn giữ nguyên bởi vì 64 quẻ ban đầu đặt ra ắt là dùng để bói mà thôi.

Dù vậy, thứ tự 64 quẻ ban đầu là như ở trong bổn SH, bổn MWD hoặc bổn truyền thì ta không rõ.

[1] I ching, the classic of changes, trans and ed Edward L. Shaughnessy (1996).

[2] Nguyễn Hiến Lê (1979) Kinh Dịch, đạo của người quân tử.

[3] Edward L. Shaughnessy (2014) Unearthing the Changes.