Sử thi Énéide (Bài 2)

Sử thi Énéide, Thi hào Virgile (70-19 trước jc)- Kiệt tác thời đế quốc La Mã

Nhất Uyên Phạm Trọng Chánh

Tiến sĩ Khoa Học Giáo Dục. Viện Đại Học Paris Sorbonne

Dẫn nhập, chuyển ngữ thơ song thất lục bát, và chú thích

THI CA KHÚC II

NGÀY TÀN THÀNH TROIE

TÓM LƯỢC : Énée bắt đầu kể lại cho nữ hoàng Didon và triều đình từ ngày Troyens bị vây thành, quân Hy Lạp bỗng bỏ đi và để lại một con ngựa gỗ to lớn. Họ có dũng sĩ ẩn nấp, và đưa quân đến dấu trên đảo Ténédos mà không ai hay biết. Niềm vui dân Troie trước con ngựa kỳ lạ, nhưng có người nghi ngờ, Laocoon khuyên nên đốt phá hủy và phóng một lao làm rung động. Trước sự kiện đó đám mục đồng bỗng trói dẫn đến một người khả nghi, một người Hy Lạp, vua Priam tra hỏi, kể lại những điều nói dối của Simon thành công thuyết phục người nghe. Trong lúc Laocoon đang hiến tế thì có hai con rắn biển lớn hiện ra nuốt hắn và các con. Dân Troie giải thích điều kỳ lạ này là sự trừng phạt vì ý kiến muốn phá hũy ngựa gỗ. Họ theo lời Simon phá tường, đem ngựa vào thành và thở dài nhẹ nhõm. Nửa đêm Sinon đốt lửa báo hiệu quân Hy Lạp quay trở lại, các dũng sĩ từ ngựa gỗ đi ra mở cửa thành cho quân Hy Lạp tràn vào. Énée đang ngủ trong nhà, hồn Hector hiện ra báo trước mọi việc đã hỏng, chỉ còn mang tượng thần Pénates chạy trốn. Thức giấc bởi tiếng gọi chiến đấu, Énée quên lời báo Hector tập họp dũng sĩ lên thành; chiến thắng đầu tiên với một nhóm nhỏ, nhưng rồi bị tàn sát bởi số đông. Énée chạy thoát vào cung vua Priam gặp họ trong cung điện, trước mưa đạn và gỗ bắn tung, thành bị vỡ. Quân Hy Lạp tràn vào, vua Priam bị Néoptolème con Achille đâm chết. Sự khủng kiếp nhắc Énée bạo lực đang giáng xuống thành Troie, nhưng không còn một binh sĩ nào, Énée lang thang trong thành nơi vắng quân Hy Lạp. Trong một góc đền thờ chàng nhận ra Hélène, chàng toan giết đi để trả thù bao khổ đau. Nhưng Vénus hiện ra và khuyên chàng các thần đã làm như thế, chỉ còn cách chạy trốn. Énée trở về nhà gặp cha Anchise ở nơi trốn, ông muốn chết tại chổ, khăng khăng từ chối ra đi, nhưng ông đành vâng lời trước biểu hiện các thần. Énée khởi hành cùng cả nhà cùng gia nhân. Nơi điểm hẹn vợ là Creuse đi sau bị biến mất, Énée trở lại thành Troie tìm, nhưng không thấy, nàng đã chết, hồn Creuse hiện ra và báo trước công việc đang chờ. Buổi tối đến Énée lòng đầy đau thương trở về điểm hẹn và mang mọi người lên núi.

Mọi người im lặng, mắt nhìn bất động, 1

Trên giường cao, Énée bắt đầu kể chuyện qua.

« Bao đau thương khó kể ra,

Làm tôi sống lại chuyện Troie mất thành.

Làm thế nào một vương quốc hùng mạnh,

Lại tan tành trước Hy Lạp tấn công ?

Bao nhiêu cùng cực mắt nhìn,

Mà tôi chứng kiến trong nghìn khổ đau.

Nào chuyện kể quân Mirmidons hay Dolopes,

Hay bạo cường quân Ulysse, nước mắt rơi. 10

Trong đêm ẩm ướt tối trời,

Ngàn sao đã lặn cho người giấc say.

Người muốn biết nỗi lòng đau khổ,

Người muốn nghe nỗi thống khổ thành Troie.

Hồn tôi tang tóc chuyện qua,

Một cuộc vượt thoát, thử mà kể đây.

Yếu vì chiến tranh và vận mệnh,

Vương tướng Hy Lạp bao năm đã vây thành.

Kế hoạch Pallas nữ thần,

Một con ngựa gỗ cao bằng tựa non. 20

Ráp tại bờ biển bằng gỗ thông cưa ván,

Vật hiến dâng cho thần thánh để quay về.

Tin đồn vang dội người nghe,

Dũng sĩ ẩn núp nguyện thề rút thăm.

Dấu kín mình trong tối tăm vật gỗ,

Một toán quân vũ khí liều mình.

Rồi rút về đảo Ténédos* trước thành,

Đảo giàu sung túc dưới quyền vua Priam.

Đây không phải là nơi kín gió,

Một hình thoi bãi cát chẳng quan tâm. 30

Dấu quân sa mạc cát nằm,

Chúng tôi tưởng gió đưa đường Mycènes.

Cả thành Troie lâu ngày khốn quẩn,

Mở cửa to, ai cũng muốn thấy trông.

Xem nơi doanh trại Dorien,

Dọc theo bờ biển nay còn trống trơn.

Nơi này đóng đoàn quân Dolopes,

Và nơi kia lều trại tướng Achille.

Các nơi đóng các chiến thuyền,

Nơi khác hào lũy, chiến trường tiến công. 40

Đám dân khác trước con ngựa gỗ,

Vật dâng trinh thần Minerve tối cao

Ngắm nhìn ngựa lớn làm sao.

Thémétès có ý đưa vào bên trong.

Đặt vào giữa sân thành ngựa gỗ,

Điều phản bội, hay vận mệnh Troie thành,

Capy trái ngược lại bàn,

Vất con ngựa gỗ vào lòng biển thôi.

Vật dâng cúng thì nên đốt bỏ,

Chọc thủng xem có điều dấu bên trong. 50

Mọi người ý kiến ngược dòng,

Trước đám sôi động Laocoon* nói rằng :

« Thật khốn nạn, điên rồ tất cả !

Tưởng quân thù đã bỏ đi xa.

Tưởng rằng đồ cúng người ta,

Món quà Hy Lạp ấy là thật tâm.

Có ai biết con người Ulysse ?

Trong ngựa này quân núp bên trong ?

Ngựa này cao bằng tường thành

Để mà dò xét vào thành từ trên ! 60

Hay cái bẩy gì đang che đậy,

Chớ có nên tự phụ được ngựa này.

Dù là có thể nào đây,

Tôi sợ Hy Lạp cả khi tế thần ! »

Trong lúc nói, hắn phóng lao hết sức,

Vào bụng sườn con ngựa gỗ rung rinh.

Trong cái bụng rỗng no tròn,

Ngọn lao mạnh bạo tiếng còn vang lên,

Vào cái bụng ngọn lao đập mạnh,

Tựa như trong hang đá tiếng vang. 70

Nếu không ý muốn các thần,

Thì óc đầu chẳng lạc lầm phân vân.

Lời thúc đẩy phá tan ngựa gỗ,

Cái bẩy Hy Lạp thì không thể nào !

Sự tình chẳng biết ra sao,

Chẳng cơn tàn phá tiêu hao nước nhà.

Thành Troie đến bây giờ vẫn vững,

Vẫn còn cung điện đẹp vua Priam.

Bỗng dưng có một thanh niên,

Hai tay bị trói qua đàng sau lưng. 80

Lôi đến trước vua Priam hò hét,

Bởi lũ mục đồng cắt cỏ thành Troie.

Không biết hắn giăng bẩy ra,

Hy Lạp mở cửa thành Troie công thành.

Hay là chịu, tức thì cái chết.

Một đám đông bọn trẻ Troyens.

Chung quanh mắng chữi liên miên,

Bao nhiêu thù hận trút riêng một người.

Khi hắn đến có tôi nơi đó,

Thấy hắn không có vũ khí gì. 90

Hắn nhìn sợ nước mắt rơi,

« Chẳng ai chứa chấp tôi trong đất trời.

Tôi không thể sống nơi người Hy Lạp,

Người thành Troie đòi nợ máu cực hình.

Bao than thở thấy bất bình,

Trước đám đông muốn hăm hăm giết người.

Tôi khuyến khích nghe lời hắn nói.

Gia đình, con ai vì sao trốn lại đây ? »

Làm hắn bớt sợ mở lời :

« Tôi nói sự thật, sao tôi một mình. 100

Trước không chối, tôi người Hy Lạp,

Tên Simon chịu bao nỗi khổ đau.

Chuyện Palamède* có nghe nào ?

Giống dòng Bélus biết bao anh hùng.

Chính ông ta mà những người Hy Lạp

Với tội danh làm phản vu cho,

Bị giết, vô tội, tội to,

Chỉ vì chống việc mù mờ chiến tranh.

Ông giờ đây đã không còn nữa,

Khóc thương ông, ông bạn cha tôi. 110

Tôi không của cải, không ai,

Theo ông chiến đấu, đầu hồi tấn công.

Khi ông còn sống quyền hành cao trọng,

Lời nói ông kính trọng Hội đồng Vua,

Tôi còn danh dự chẳng vừa,

Nhưng khi Ulysse dối lừa giết đi.

Tôi muốn trốn khỏi nơi mặt đất,

Tôi lất lây đời tăm tối tóc tang,

Thân tôi định mệnh bạo tàn,

Giờ đây không thể lặng im được rồi. 120

Nếu định mệnh cho một ngày may mắn,

Tôi trở về Argos, quê hương tôi,

Tôi sẽ quyết trả thù thôi,

Chính vì lời nói mà tôi nhọc nhằn.

Vì điều đó làm tôi thất sũng,

Tôi lo âu Ulysse tố cáo tôi,

Tung tin ra giữa đám người,

Miệng người, vũ khí chống tôi thế nào.

Nhưng hậu quả đã không ngừng xãy đến,

Lời tiên tri Calchas bói điềm, 130

Giải thích ý muốn các thần,

Tôi làm gì để chuyện đừng xãy ra. »

Có thể đặt ngang hàng người Hy Lạp,

Khi đã nghe lời thú kẻ này.

Điều vua Ithaque* đặt bày.

Anh em Atrides* trả đầy giá cao.

Chúng tôi đã nóng lòng muốn hỏi.

Để rõ ràng sự kiện làm sao ?

Mà không biết rõ thế nào,

Vì âm mưu, nghệ thuật lừa Pélasge. 140

Hắn lôi cuốn, xúc động điều nói dối,

Hy Lạp thường đánh lúc rút lui.

Bỏ Troie, mõi mệt, bỏ thôi,

Sau khi trận chiến kéo dài lâu năm.*

Họ ra đi đương đầu bão tố,

Gió Auster mất hy vọng trong lòng.

Từ khi ngựa gỗ tạo thành,

Lo âu họ gửi Eurypyle hỏi thần Apollon.

Ở nơi đền, Thần phán lời tai họa :

Bằng máu người làm dịu gió thần. 150

Hiến tế trinh nữ Danean,*

Khởi đầu khi đến công thành Ilion.

Bởi vì máu mà mang trả lại,

Phải hiến tế bằng một kẻ Argien.

Khi lời đến tai đám đông,

Tim như ngừng đập, lạnh xương sống người.

Định mệnh nào dành riêng số phận,

Người hy sinh nào, đòi hỏi Apollon.

Vua Ithaque* tung tin đồn,

Qua tiên tri Calchas giữa lòng chúng tôi. 160

Hắn giải thích ý đồ thần thánh,

Nhiều lời thầm thì bàn tán về tôi.

Như kẻ phản bội mà thôi,

Những kẻ im lặng theo lời tiên tri.

Trong mười ngày Calchas đà im lặng.

Từ chối kể tên kẻ bị tế thần,

Cuối cùng theo Ulysse đám đông.

Ông ngừng im lặng chỉ kẻ tế thần là tôi.

Tất cả hớn hở, ai cũng sợ mình thành vật tế,

Mọi khổ đau rơi xuống một mình tôi. 170

Mình tôi bất hạnh trong đời,

Và ngày định mệnh đã thời đến đây !

Chính cho tôi, họ sửa soạn lễ tế,

Muối bột băng quanh trán của tôi.

Thừa dịp bỏ trốn tối trời,

Cắt đứt tất cả, băng rồi, mối dây.

Trong ao lạnh bùn lầy đêm tối,

Giữa lùm cây dại chẳng thấy nào.

Đợi chờ họ kéo màn sau,

Tình cờ chẳng thấy ai vào, bỏ đi. 180

Từ lúc đó tôi mất lòng hy vọng,

Để trở về thấy quê cũ xa xưa.

Các con yêu, cha tiếc thương,

Gánh chịu hậu quả bất thường, trốn đi.

Lau tội lỗi trong máu người bất hạnh,

Vì thế tôi thề thần thánh trên cao.

Sự thật thần chứng giám nào,

Nhân danh công lý nỗi đau phận mình.

Ai chứa chấp nơi điêu linh trần thế,

Xót thương tôi bao nỗi đau thương. 190

Hãy thương cho một trái tim,

Số phận bất hạnh nổi chìm khổ đau. »

Vì nước mắt ấy chúng tôi tha chết,

Chúng tôi mũi lòng cho nỗi đau thương.

Vua Priam ra lệnh đầu tiên,

Bảo cởi dây trói và liền nắm tay.

Nói với hắn một lời tốt bụng :

« Dù người là ai, hãy quên chuyện cũ thôi.

Hy Lạp đã mất trong người,

Bây giờ người sống như người chúng ta. 200

Hãy thành thật trả lời câu hỏi,

Mục đích gì làm ngựa gỗ lớn cao ?

Ai chỉ bảo, mục đích nào ?

Phải đây là vật tế sao các thần.

Hay chỉ là máy để dùng chiến trận ? »

Sau khi nghe lời nói vua Priam,

Simon mưu kế Argiens.

Tay lên trời, chẳng xích xiềng cầu sao :

« Lửa vĩnh cửu, tinh tú cao không xâm phạm,

Làm chứng cho gươm, bàn tế rủa nguyền. 210

Tôi trốn làm vật hy sinh,

Với người Hy Lạp không liên hệ gì.

Tôi ghét họ sẽ tố cáo bao bí mật,

Với mọi người tôi hứa thành Troie,

Tôi nói hết sự thật cho,

Giúp người muốn biết ngựa to lớn này.

Tất cả hy vọng nơi người Hy Lạp

Phù hộ chiến tranh nơi Pallas nữ thần.

Từ ngày Diomède, Ulysse lỗi lầm,

Chiếm Palladium có ngôi đền linh thiêng. 220

Tàn sát cả lính giữ đền thành thượng.

Máu đầy tay chạm khăn trinh tiết nữ thần.

Hy Lạp hy vọng tiêu tan,

Rơi trong sa sút sức mòn, thần lánh xa.

Những dấu hiệu Tritonienne* báo hiệu,

Tượng nữ thần trong trại mắt bừng lên.

Những tia lửa sáng cháy lên,

Mồ hôi mặn đẩm khắp cùng tứ chi.

Ba lầy xãy ra điều không tưởng,

Bổng tự nhiên rơi xuống dáo khiên. 230

Calchas tiên tri chẳng lành,

Phải đương đầu sóng khởi hành ra đi.

Pergame chẳng thể nào bại trận,

Trước lao khiên vũ khí Argos.

Thần không bảo vệ cơ đồ,

Chỉ còn mang tượng trở vô lòng thuyền.

Và bây giờ chỉ còn cầu gió,

Về Mycènes đất nước cha ông.

Mang theo tất cả đi liền,

Hành trang vũ khí xuống thuyền ra đi. 240

Vượt biển cả hiểm nghèo muôn thuở,

Và ra đi việc bất thình lình,

Calchas giải các bói điềm,

Cho nên họ đóng một con ngựa này.

Để chuộc tội Palladium tàn phá,

Cho nữ thần cơn giận nguôi ngoai.

Đóng bằng gỗ ráp tượng cao,

Để địch không thể đưa vào thành trong.

Để có thể bảo vệ thành Troie được,

Với niềm tin muôn thuở kính thành. 260

Nếu phá vật cúng tan tành,

Dâng cho Minerve thì thành tiêu tan.

Nhưng nếu đem vào thành Troie được,

Thì Á Châu đến lượt hùng cường.

Trận đến Pélops* lũy thành,

Số phận tốt dành, đến tận đời sau.

Lời nham hiểm Simon thề thốt,

Làm chúng tôi tin chuyện hoang đường.

Mưu mẹo, nước mắt giả hình,

Đã thắng những kẻ đã không khuất thù. 270

Chẳng Diomède, Achille đánh bại,

Chẳng mười năm vây hãm ngàn chiến thuyền,

Lúc ấy một chuyện đau thương,

Làm bàng hoàng cả tâm hồn Troyens.

Một biến cố tang thương xúc động,

Đã xãy ra làm đau đớn chúng tôi.

Laocoon được định bởi người,

Tế tự Neptune đến nơi tế thần.

Bàn tế lế một con bò mộng,

Ténédos qua biển lặng như tờ. 280

Hai con rắn biển khổng lồ,

Tôi kể chuyện thấy với bao kinh hoàng.

Từ vực thẳm đến bên bờ biển,

Mồng đỏ tươi xua ngọn sóng trào

Thân hình dưới sóng ra sao ?

Lưng cong lên ngọn sóng đào lớn to.

Một tiếng lớn đập tung lên sóng,

Chúng lên bờ đôi mắt đỏ ao,

Máu, lửa, lưỡi thở phì phào,

Thoáng nhìn người vội trốn nào, tái xanh. 290

Không do dự nhắm Laocoon lao tới,

Con khác ăn hai con trẻ của ông,

Chúng xé rách nát tay chân.

Rút búa toan cứu, rắn vòng xiết lôi.

Hai vòng rắn quanh thân người,

Hai vòng nơi cổ lưng nơi vẩy mình.

Đầu và cổ rắn nhìn dựng ngược,

Ông nhoài người toa gỡ nút ra.

Nọc đọc trên lưỡi rắn phà,

Nước bọt rắn đã chảy ra đầm đìa. 300

Tiếng thét vọng đến ngàn sao khủng kiếp,

Như tiếng con bò mộng rống gào,

Ngọn búa bị thương rống đau.

Bàn thờ rung động búa vào vết thương.

Hai con rồng nhanh chân bỏ trốn,

Lượn nhanh đi về phía đền thành.

Rồi vào điện Tritonienne. *

Dưới khiên thần nữ chạy liền xuống hang.

Tin khó chịu bóng gió làm xúc động,

Người bảo rằng Laocoon bị trừng phạt tội danh. 310

Phóng lao ngựa gỗ cúng thần,

Ngọn lao phạm thượng trúng sườn rung rinh.

Rồi họ thét cùng một lời nói,

Rằng phải mang ngựa gỗ vào trong.

Khẩn nài thần nữ một lòng,

Chúng tôi phá mảng thành mong đem vào.

Đặt ngựa gỗ lăn trên bốn bánh,

Cột cáp vào nơi cổ kéo lôi.

Máy định mệnh vô thành rồi.

Trẻ con quanh quẩn, gái thời hát ca.* 320

Người vui vẻ sờ vào dây cáp,

Ngựa tiến lên lăn đến giữa thành.

Ôi quê tôi thành Ilion,

Nơi ngụ các thần, Dardanus lừng danh.

Bốn lần qua cửa thành rung động,

Là bốn lần khiên giáp vang lên,

Chúng tôi tiếp tục và quên,

Mù loà bởi khát vọng mang vào thành.

Đặt vào giữa thành trì thần thánh,

Con quái mang bất hạnh mọi người. 330

Cassandre* định mệnh nói lời,

Lời bị thần át, chẳng người nào tin.

Chúng tôi khổ đau trong ngày cuối,

Kết lá vinh quang trên hội lễ đền thần.

Trong lúc trời đất chuyển vần,

Đêm Đại Dương phủ toàn trên địa cầu.

Mưu Myrmidons lũy thành lặng lẽ,

Mọi người trong giấc ngủ mệt nhoài.

Quân Argiens đã đến nơi,

Từ Ténédos dưới trời trăng thanh. 340

Họ trở lại bến bờ đã biết,

Dẫn đường theo ngọn lửa đỉnh cung thành.

Kẻ mưu xão quyệt Simon,

Được bảo vệ bởi các thần địch quân.

Mở cho người Hy Lạp ẩn trong bụng ngựa.

Dấu ở trong sườn gỗ núp nằm.

Bụng ngựa lớn đã mở toanh,

Các dũng sĩ đã tuột nhanh ra ngoài.

Bụng gỗ sên chứa Thessandras và Sthénélus.

Hai tướng và Ulysse mưu sâu. 350

Tuột bằng dây xuống đất mau,

Acamas, Thoas, anh hào Néoptolème*

Cháu vua Pélée và Machaon xuống trước.

Và đến phiên Ménélas ra ngay.

Épéos người đóng ngựa này,

Họ chiếm thành phố còn say giấc nồng.

Troie còn say giấc nồng, men rượu,

Họ tàn sát lính canh, lính gát cổng thành.

Mở rộng cửa cho Argiens.

Vào thành cùng với hùng binh đợi chờ. 360

Ấy là lúc nỗi khổ đau chết chóc,

Bắt đầu sau giấc ngủ đầu hôm.

Các thần hiện đến mang hồn.

Trong mơ tôi đã thấy chàng Hector.

Chàng buồn bã và rơi nước mắt,

Như về sau chiến trận với Achille.

Ném thuyền Hy Lạp đuốc hồng,

Hàm râu lấm bẩn, máu trên tóc chàng.

Mang thương tích bao vòng bị kéo,

Chung quanh tường thành lũy của quê hương. 370

Tôi khóc xúc động trước hồn,

Mở lời nói với anh hùng đau thương.

“Ôi ánh sáng Dardanie là đó,

Ôi bao niềm hy vọng của dân Troie

Vì sao anh chậm đến ta,

Nơi nào anh đến, Hector đợi chờ.

Sau bao tang lễ anh hùng đồng đội,

Sau bao khổ đau đủ loại xuống thành.

Chúng tôi đã trông thấy anh,

Ở trong tình trạng nhọc nhằn đau thương. 380

Bao nhục mạ còn hằn trên trán,

Thì vết thương kia có ý nghĩa gì ! »

Hector không trả lời chi.

Câu hỏi vô ích ai bi tỏ lời.

Từ lồng ngực nặng nề chàng nói :

« Hãy trốn đi, hỡi con của nữ thần !

Hãy mang ngọn lửa thắp lên,

Quân thù làm chủ lũy tường thành Troie.

Dù cao mấy cũng đến ngày sụp đổ,

Chúng ta đã tận tâm cho xứ sở vua Priam. 390

Tay ta bảo vệ Pergame,

Cánh tay ta sẽ vì anh hộ trì.

Nay Troie cậy nhờ anh di vật tổ,

Và tượng thần Pénates phụng trì,

Định mệnh cùng bạn ra đi,

Và anh sẽ dựng thành trì hiển vinh.

Sau những cuộc hải hành lưu lạc.

Và tay ta sẽ nâng giúp tấm khăn,

Của thần Vesta* oai hùng,

Khăn và ngọn lửa vĩnh hằng thâm cung. » 400

Trong lúc đó nhiều nơi trong thành phố,

Tiếng kêu thương chen lẫn giữa thành trì.

Phía nhà cha tôi Anchise,

Ẩn mình cách biệt xanh rì cỏ cây.

Tiếng vang dội khiên gươm vọng đến,

Cuộc chiến tranh khủng kiếp đáy lòng tôi.

Tôi choàng tỉnh thức bồi hồi,

Leo lên trên nóc nhà coi sự tình.

Đứng lắng tai vọng về nghe ngóng,

Gió mùa theo ngọn gió bạo cuồng. 410

Lửa hồng cháy sáng bùng lên,

Như dòng thác tự núi non tràn về.

Trong dòng lửa nhanh thiêu đồng nội,

Tàn phá bao đồng lúa mùa màng,

Các luống bò cày trên đồng,

Và cháy thiêu cả cây rừng đi qua.

Lòng kinh ngạc, chẳng làm sao biết,

Tiếng mục đồng vang tận đỉnh đá cao.

Nhưng rồi chắc chắn rõ nào,

Bẩy lừa Hy Lạp ra sao rõ ràng. 420

Deiphobe trong dinh thự rộng,

Đã cháy thiêu còn lại tro tàn.

Phía khác mái ngói Ucalégon,

Biển mũi Sigée* lửa hồng nước soi.

Người ta nghe giữa tiếng người la thét,

Lẫn tiếng kèn trom-pét tiến công.

Không tự chủ, vũ khí cầm,

Và tôi không biết sẽ tranh đấu gì ! 430

Tôi nóng nẩy tập họp vài binh lính,

Để đấu tranh nhanh đến giúp bên thành.

Kinh hoàng, giận dữ quyết tâm,

Nghĩ cái chết đẹp, vũ khí cầm trên tay.

Trong lúc Panthus thoát vòng Hy Lạp,

Là con trai Othrys, điện Apollon,

Mang đồ thờ cúng các thần,

Trong tay nắm cháu đến khung của nhà.

Hỏi rằng : « Đã ra sao trận chiến,

Panthus, ta còn giữ vững nơi nao ? » 440

Lời chưa dứt hết câu nào,

Panthus thiểu não thương đau đáp lời :

« Đây ngày cuối, Dardanie tàn rụi,

Chẳng Troyens, chẳng còn nữa Ilion,

Vinh quang cao cả chẳng còn,

Jupiter tàn nhẫn giúp hoàn toàn Argos.

Cả kinh thành ta đà cháy rụi,

Người Argiens đang làm chủ thành ta,

Ngựa gỗ cao thì hóa ra,

Binh Simon ẩn nấp, xông ra phá thành. 450

Kẻ mở cổng hai lớp thành vững chắc,

Cho hàng ngàn quân địch vào ngay,

Như Mycènes giữa ban ngày,

Kẻ khác chiếm giữ ngỏ ngay lối vào.

Lưỡi dáo nhọn giương cao lấp lánh,

Trong nắm tay lao giết bao người.

Quân canh chống cự tan rồi,

Đánh trong bóng tối, tả tơi kinh thành.

Lời Panthus và làm quên lời báo mộng.

Tôi vội mang vũ khí, đuốc hồng. 460

Erinnys gan dạ gọi tên,

Tiếng kêu náo động vang lên không ngừng.

Tôi vội đến tiếp tay Rhipeus,

Và Epytus binh sĩ hùng cường.

Và tôi thấy dưới ánh trăng,

Hypanis, Dymas cũng cùng gần bên.

Họ bên cạnh rồi cùng Corèbus,

Con Mygdon vài ngày trước đến thành.

Chàng yêu say đắm Cassandre,

Như con rể giúp dân cùng vua Priam. 470

Nhưng khổ thay ! không nghe hôn thê tiên đoán,

Một chuyến đi định mệnh dành phần.

Khi tập họp được quân binh,

Đầy lòng can đảm đấu tranh sẵn sàng.

Tôi thêm lời : « Các thanh niên ta hỡi,

Mang trong tim lòng dũng cảm can trường

Một lòng theo tướng ra quân,

Đã tin tưởng ở tấm lòng kiên gan.

Các anh thấy nỗi tình chiến trận,

Thần ra đi bỏ đài điện bàn thờ. 480

Các thần từng giữ xứ ta

Chúng ta phải cứu nước nhà nguy nan.

Hãy gieo mình vào vòng gươm dáo,

Dù chết đi, niềm hy vọng cuối cùng,

Một lòng can đảm đấu tranh,

Như sói hùng mạnh giữa vòng đêm đen.

Mà bụng đói bởi ruột gan thèm khát,

Lòng cuồng điên bất cứ nơi nào.

Các con nhỏ dại đợi chờ,

Cổ khô và đói bên bờ hang trông. 490

Chúng ta đi qua lằn tên mũi đạn,

Bước đi vào cõi chết chẳng phân vân,

Chiếm lại đường phố kinh thành,

Cánh đen bóng tối, đêm còn thâm sâu. »

Ai sẽ nói biết bao thảm họa ?

Ai tỏ tường bao người chết đêm nay ?

Ai nhỏ giọt nước mắt này,

Cho bao đau khổ đọa đày chiến tranh.

Một cổ đại kinh thành sụp đổ,

Đã trị vì đã biết bao năm. 500

Ngàn người vô tội tay không,

Đã bị tàn sát ở trong phố phường.

Không phân biệt trong nhà đang ở,

Trên điện thờ đang cầu nguyện các thần.

Không chỉ Troyen máu hồng,

Mà lòng can đảm quyết không đầu hàng.

Mà còn máu bao người Hy Lạp,

Gục ngã cho chiến thắng của mình.

Tóc tang thảm thiết điêu linh,

Bao nhiêu cái chết cảnh nghìn khác nhau. 510

Người đầu thấy đội binh Hy Lạp,

Androgée nói với tôi rằng :

« Tưởng rằng đội quân đồng minh,

Không nghi ngờ nói lời thân thiện cùng.

Hãy nhanh lên hỡi bao dũng sĩ,

Chớ có nên chậm trể đến liền.

Pergame đang cháy lửa lên,

Đoàn quân từ các chiến thuyền tấn công.

Nói xong tiếng chẳng thấy lời đáp lại,

Hiểu rằng rơi vào giữa địch thù. 520

Trước hiểm nguy vội bước lùi,

Bổng người trong họ ở nơi bụi lùm,

Một con rắn chạm tay mặt đất,

Cắn trúng vào nơi cổ thân mình.

Vết thương nọc độc phù xanh,

Androgée sợ hãi nhanh mình rút lui. »

Chúng tôi đánh vào nhiều nơi quân địch,

Ở những nơi địch không thể tiến vào.

Vì không biết rõ nơi nào,

Cho nên thuận tiện cùng nhau chiến trường. 530

Khích lệ bởi việc làm Corèbus thét :

« Các bạn ơi chúng ta sẽ thành công,

Chiến trường bảo vệ kinh thành,

Hãy cùng tiến bước thắng dành cho ta. »

« Hãy thay đổi bằng giáp khiên Hy Lạp,

Để trộn vào lẫn lộn với địch quân,

Lấy vũ khí địch ra quân,

Androgué lấy mũ tóc lông mang vào.

Và giáp khiên Argien mới giết.

Cùng làm theo Rhipeus, Dymas. 540

Các thanh niên cùng cười xòa,

Cả bọn bắt chước nhau và cùng vui.

Chúng tôi bước lẫn lộn cùng Hy Lạp,

Dưới các thần của binh đội địch quân.

Lần mình trong đêm tối tăm,

Chúng tôi đụng độ âm thầm nhiều nơi.

Nhiều quân Hy Lạp đi vào địa ngục,

Có kẻ trốn nhanh về các con tàu,

Kẻ chạy ngược bờ biển nào,

Có kẻ hổ thẹn leo vào ngựa to. 550

Và ẩn nấp sâu nơi đã biết !

Nhưng than ôi, không cho hy vọng các thần.

Các thần từ chối giúp quân.

Nơi kia trinh nữ Cassandre tóc dày,

Con vua Priam bị lôi khỏi đền Minerve,

Hướng trời cao mắt lạc hư không.

Tay dịu hiền trói xích xiềng,

Điên cuồng Corèbus đã không dằn lòng.

Lao vào chết trong vòng vây địch,

Và chúng tôi cũng nhảy xông vào. 560

Cuộc đánh cận chiến cùng nhau,

Ban đầu ở chốn thềm cao ngôi đền.

Quân chúng tôi tưởng lầm vây đánh,

Thấy giáp khiên tàn sát chúng tôi.

Rồi quân Hy Lạp đến nơi,

Thấy nàng thiếu nữ bồi hồi xót thương.

Đứng ra chận và bao quanh lại,

Ấy là chàng Ajax đáng gờm.

Anh em Atrides đến cùng

Và cả Dolops đội quân hùng cường. 570

Cơn lốc xoáy đôi khi gió ngược,

Gió Zéphir, Notus, Eurus về đông.

Cánh rừng như thét rú gầm,

Nérée bọt sóng lại dâng điên cuồng.

Với chỉa ba đẩy sóng vào đáy vực.

Giúp mưu mô cơ hội thuận dòng.

Đã rút lui trong tối tăm,

Nhờ địch khiên giáp đã lầm không vây.

Họ chỉ phân biệt nơi giọng lạ,

Nhưng chóng nhanh bị đè bẹp bởi số đông. 580

Corèbus chết đầu tiên,

Pénélée chết trước đền Athénée.

Riphée cũng tiếp chân gục ngã,

Người Troyen giữ đạo chính trung.

Các thần quyết định khác thường.

Hypanis, Dymas chết vì trông tưởng lầm.

Và Panthus dù tấm lòng đại lượng.

Khăn thần Apollon chẳng bảo vệ được mình.

Trước tro bụi Illion,

Bốc cao ngọn lửa thiêu đồng đội tôi. 590

Chỉ còn chứng kiến thành tàn lụi,

Tôi tránh hoạ tai nhờ may rủi chiến trường.

Nếu tôi thân phận tang thương,

Dưới tay Hy Lạp vui lòng xứng danh.

Chỉ Iphilas, Pétias và tôi chạy thoát,

Iphilas già đi chậm chạp mỏi mòn,

Pélias chịu bởi vết thương.

Vì tay Ulysse trên đường chẳng may.

Bổng tiếng gọi tôi từ cung Priam vọng lại,

Và nơi đây hổn loạn thật rồi. 600

Khác nơi khác cận chiến thôi,

Bao nhiêu người chết khắp nơi trong thành.

Chúng tôi thấy Mars thần tàn bạo,

Quân Hy Lạp đang chạy đến thành trong.

Lập đội hình rùa* trước dinh,

Bao nhiêu thang đã dựng lên tường rồi.

Cả trên cửa người leo tiến tới,

Tay trái mang kiên che chở lần tên,

Và tay trái vịn leo lên,

Nhanh chóng xung trận trên tường thành cao. 610

Và phía khác quân Troie phá tháp,

Phá sườn nhà lấy cây gỗ lăn lôi.

Trận quyết chiến cuối cùng rồi,

Trụ vàng, trướng chạm ném rơi quân thù.

Đội quân khác gươm trần xấp lớp.

Trước cửa cung hàng ngũ như nêm,

Lòng tôi cũng hừng chí lên,

Khát khao muốn cứu cung đền nhà vua.

Giúp binh lính ra công bảo vệ.

Và tăng thêm sức kháng cự quân mình. 620

Có lối bí mật đi thông,

Đi qua khắp các cung phòng vua Priam.

Chính nhờ đó mà Andromaque đau khổ,

Vẫn thường thăm Hécube, vua Priam,

Mang Astyanax* đến ông.

Tôi leo vào đó đi vòng vào ngay.

Lúc Troyens ném gỗ đá vô vọng,

Một tháp cao đỉnh tận trời xanh.

Nơi đây thấy cả Troie thành,

Trại quân Hy Lạp, chiến thuyền Achéens. 630

Chúng tôi đánh bằng gươm quanh tháp,

Nơi các sườn gỗ chẳng vững vàng.

Nối liền với các tầng trên,

Chúng tôi gỡ các dây ràng và xô,

Ngọn tháp đã bất ngờ sụp đổ.*

Rơi vào quân Hy Lạp tiến công,

Nhưng đội quân khác thay liền,

Trong lúc tên đá không ngừng như mưa.

Nơi sân trước đi vào ngưỡng cửa,

Pyrrhus đang táo bạo sục sôi, 640

Dữ dội vũ khí ngời ngời.

Tưởng chừng bắn vọt ánh trời sáng soi.

Như con rắn nuôi bằng cỏ độc,

Mùa giá đông nằm cuộn đất sâu,

Giờ đây lột da đổi màu,

Mới toanh lóng lánh tuổi nào thanh xuân.

Cuộn tròn trong thân hình trơn trợt,

Ưởn mình lên đầu hướng mặt trời.

Gầm rung trong cổ mà thôi,

Lưỡi ba tia lóng lánh người rung rinh. 650

Và với hắn Périphas cao lớn,

Vốn cầm cương cho ngựa Achille.

Chung quanh chàng Scyros* tiến công,

Ném các ngọn đuốc lên trên nóc nhà.

Và chính hắn hàng đầu rìu búa,

Bửa vào ngay cánh cửa vững vàng.

Lột cột trụ sườn đồng,

Gỗ sên cũng mở lổ tròn lớn to.

Ở bên trong hành lang dài tiếp nối,

Cung điện Priam, vua già đã hiện sau. 660

Các vệ binh ở tuyến đầu,

Trong nhà vang tiếng âu sầu khóc than.

Tiếng kêu rống, rỉ rên nương tử,

Lời cầu xin tinh tú sao vàng.

Các bà mẹ sợ lang thang.

Nắm các thềm cửa hôn tràn lên tay.

Pyrrhus *tính giống cha cường bạo,

Không chắn song, không lính gát làm ngừng.

Dưới sức đập máy phá thành,

Bản lề cũng đứt rơi nhanh cửa vào. 670

Con đường đã mở bằng sức mạnh,

Quân Hy Lạp xông tàn sát mọi người,

Người đầu tiên gặp các nơi,

Đến tận nơi chốn đông người Danaens

Ngập đông đảo lính canh bảo vệ,

Như dòng sông đã vỡ con đê,

Nước sông lũ cuốn tràn về,

Dòng nước cuồng nộ tràn trề đồng xanh.

Cuốn theo súc vật cùng nhà cửa,

Tôi đã trông Néoptolème bạo cuồng. 680

Và cùng Atrides anh em,

Hoàng hậu Hécube trăm nàng công nương.

Và vua Priam trước điện thờ thần thánh,

Ngọn lửa lên tàn sát máu tràn.

Năm mươi cung điện ngự phòng,

Nơi niềm hy vọng trưởng thành cháu con.

Cánh cửa mở cung vàng tung tóe,

Thành trống không trước sức dã man.

Quân Hy Lạp đã ngập tràn,

Nơi đi qua đốt đuốc hồng cháy thiêu. 690

Có ai hỏi vua Priam số phận ?

Từ khi thành bị chiếm bạo tàn.

Khi cửa thành trong nát tan

Kẻ thù đã đến ngập tràn điện cung.

Vị vua già từ lâu không cầm kiếm,

Đôi vai rung, tuổi tác tháng năm.

Vô ích khi cầm thanh gươm,

Tìm lấy cái chết trong đông quân thù.

Giữa cung điện trời cao vòm mở,

Một bàn thờ to cành nguyệt quế xa xưa. 700

Tượng thần Pénates bóng mờ,

Hécube, công chúa trong mơ khẩn cầu.

Như bầy bồ câu trước đêm đen bão tố,

Dựa lưng nhau hôn hình ảnh tượng thần.

Khi hoàng hậu thấy vua Priam,

Tay cầm vũ khí như chàng thanh niên.

« Ôi khốn khổ, phu quân ơi ! » bà nói :

« Ý tưởng đen tối nào, cầm kiếm đánh ai chăng ?

Chạy đâu, ai cứu được thân,

Đã không còn nữa con mình Hector ! 710

Nếu còn có được ai đến cứu,

Hãy đến với tôi nơi ẩn náo này,

Cầu thần che chỡ ta đây,

Hay là cùng chết một ngày, chết chung. »

Sau lời nói bà dẫn ông già đến,

Đặt trước nơi thờ cúng kính thần.

Tránh Pyrrhus tàn sát điên cuồng.

Hoàng tử Polytès con dòng Priam.

Qua các chiến địa quân thù đánh bại,

Trốn hành lang cung phòng đã trống không. 720

Polytès đã bị thương,

Pyrrhus hăm dọa dáo cầm trên tay.

Chàng trai trẻ vẫn còn chạy trốn,

Dưới mắt nhìn, mặt hoảng sợ mẹ cha.

Ngã gục máu đổ chan hòa,

Như bao người chết quanh nhà vua Priam.

Biết đến lúc không còn tránh khỏi,

Vua không còn giọng, chẳng giận gì !

« Ôi cái giá tội ác này,

Giá bao tàn bạo từ tay các thần ! 730

Nếu có công lý từ trời cao xuống,

Cho cha nhìn trước cái chết của con.

Như Achille, trước ta, xem như con,

Không hề đối xử bạo tàn với ta.

Với kẻ thù chàng luôn luôn kính trọng,

Đến khẩn cầu lòng thánh thiện, xót thương.

Trả lại Hector xác thân,

Được mang thi thể về trong an lành. »

Lời yếu ớt, ông già thiều thào nói,

Nhưng chẳng ích gì, trơn trợt trước vòm khiên. 740

Pyrrhus : « Tốt lắm, hãy mang,

Lời ấy mà nói trước cùng cha tôi !

Tôi chẳng thể người mang thông điệp.

Chớ có quên kể lể lại rằng,

Điều hổ thẹn vì chiến công,

Néoptolème đã làm ông thế nào ! »

Lúc chờ đợi khi ông sắp chết,

Nói xong lôi vua Priam trước bàn thờ.

Chân trượt trên máu của con.

Tay trái nắm tóc, tay phải cầm ngọn gươm. 750

Đâm ngọn kiếm vào sườn lút cán,

Thôi hết rồi số mệnh vua Priam.

Trước mắt thảm thiết người Troie,

Pergame sụp đổ, trải qua hùng cường,

Cai trị Châu Á* chủ bao người và đất.

Thân xác vua ngã xuống, than ôi !

Đầu bị chặt khỏi đôi vai,

Chỉ còn thân chẳng biết ai bao người.

Lần đầu tiên tận mắt nhìn kinh khiếp,

Tàn bạo chung quanh làm tôi thấy sửng sờ. 760

Hình ảnh người cha thân yêu,

Vị vua tuổi tác thương nhiều trong tôi.

Thương vong đã cướp đời tàn bạo.

Nhớ vợ Créuse* bị bỏ một mình,

Nhà bị cướp phá tan tành,

Bao nguy hiểm đến con mình Iule.

Tôi quay lại tìm quân mình quanh đó,

Tất cả đều chạy trốn mất đâu ?

Vì hèn nhát, vì khổ đau,

Chẳng còn kháng cự lửa cao ngất trời. 770

Tôi nhận ra chỉ còn mình nơi đó,

Trước cửa đền đài điện Vesta.

Tượng thần câm lặng ngã ra,

Trong góc nương tử Tyndare ẩn mình.

Trong lửa cháy bập bùng soi sáng,

Tôi vô tình đưa mắt nhìn quanh.

Hélène*, cuộc chiến, nguyên nhân,

Đã làm sụp đổ kinh thành Troyen.

Hy Lạp trừng phạt, vì chồng nổi giận,

Nàng ra đi bởi định mệnh trớ trêu. 780

Về Troie, xa nước thân yêu,

Nàng ngồi im lặng ra chiều xót xa..

Ôi ghê tởm, một người phụ nữ,

Lửa giận sục sôi chiếm ngự tim tôi.

Phẩn nộ muốn trả thù đời,

Cho quê tàn phá, phận người nát tan.

Dù thế nào ! nàng an lành về quê cũ,

Sparte, Mycène thành phố quê hương.

Lại là hoàng hậu huy hoàng,

Gặp chồng, cha mẹ, các con sum vầy. 790

Theo đông đảo Troyens, Phrygiens thành nô lệ.

Và vua Priam đã gục ngã trước gươm.

Thành Troie khói lửa nát tan,

Bao nhiêu máu đổ ngập tràn Dardanie.

Không bao giờ ! nếu trừng trị người đó.

Chiến thắng Hy Lạp này, không còn nữa vinh quang.

Giết kẻ ghê tởm tai ương,

Chỉ là trừng phạt tang thương quê mình.

Bao vui sướng cho ta hơn nữa,

Làm dịu cơn khát vọng trả thù. 800

Kẻ làm máu đổ vì đâu,

Thỏa thuê, tro máu thương đau dân mình.

Nỗi bừng giận, lời rủa nguyền bộc phát,

Trước nạn nhân, cơn phẩn nộ điên cuồng.

Bổng nhiên ánh sáng tỏa bừng,

Sáng làm chói mắt, và thần hiện ra.

Thần Venus người mẹ tôi yêu dấu,

Mắt nhìn tôi tha thiết thánh thần,

Tuyệt vời vẻ đẹp trong ngần,

Như từng trông mọi thần dân Thiên đình. 810

Nắm tay tôi môi hồng khẻ nói :

« Con yêu ơi ! Bao nỗi hận thâm sâu.

Gây nên cơn giận vì đâu ?

Vì sao hoang tưởng hận sầu tang thương ?

Có xứng đáng lòng thương ta đó ?

Sao con không lo điều cần thiết trước tiên.

Anchise cha con sao quên,

Tuổi già chồng chất bao niềm lo âu.

Con không biết vợ con Créuse,

Và Ascangne thơ dại sống còn. 820

Khắp nơi Hy Lạp truy lùng,

Nếu lòng che chỡ ta không bảo toàn ?

Thì từ lâu ngọn lửa hồng thiêu đốt,

Và gươm thù đã đẩm máu người thân.

Không phải sắc đẹp tuyệt trần,

Tyndare nương tử từ vùng Lacédomone.

Cũng chẳng phải Parîs mà kết án,

Mà bởi vì lòng nghiệt ngã các thần,

Giàu sang cũng phá tan tành,

Thành Troie vững chắc cũng đành nát tan. 830

Hãy nhìn đám sương mù hôm sớm,

Không thấy trông che mắt người trần.

Ta sẽ thổi tan mất tăm,

Phận con, con hãy lệnh vâng mẹ mình.

Hãy theo lời mà không cự tuyệt,

Con hãy xem mây họp biến tan.

Đá rơi khỏi đá núi ngàn,

Hổn mang trôi nổi bụi trần khói sương.

Chính Nepturne chỉa ba tàn bạo,

Làm lung lay tường tự móng nền. 840

Làm sụp đổ cả kinh thành,

Junon ganh ghét cổng thành Scées* kia,

Tiến phía trước tuốt gươm kêu gọi,

Hy Lạp quân, binh đội chiến thuyền,

Chế ngự trên cao đỉnh thành,

Tritonien Pallas* hãy nhìn sau con.

Rực rỡ trong mây vàng ánh sáng,

Khủng khiếp khiên mang mặt Gorgone*.

Chính ngài, cha của các thần,

Mang cho Hy Lạp lòng can đảm này. 850

Sức mạnh bạo chính ngài kích thích,

Các vị thần bất tử chống Troyens.

Con ơi, con hãy trốn nhanh,

Bao nhiêu công việc phận dành cho con.

Theo con khắp, ta không vắng mặt,

Ta không ngừng bảo vệ cho con,

Nói rồi khép ánh sáng đêm,

Và tôi nhận biết các thần phá Troie.”

Chỉ còn thấy Ilion trong khói lửa,

Kinh thành Neptune* cháy rung tan tành. 860

Giống như trên đỉnh núi xanh,

Người tiều phu đốn cây tần* cổ xưa.

Với nhát búa chém đi, chém tới.

Cây lâu năm rung rẩy toàn thân,

Vết búa to lớn dần dần,

Tiếng răn rắc cuối đổ ầm cả cây.

Cuốn tất cả theo cây cùng đổ,

Tôi bước đi theo dẫn dắt nữ thần.

Tôi lách giữa lửa, địch quân,

Đường đi mở lối, lửa hồng tắt theo. 870

Tôi đi đến nhà xưa cha tôi ở,

Cha tôi là người tôi muốn dẫn đầu tiên,

Đi lên cao ở núi trên,

Ông từ chối chẳng muốn sống thêm chút nào.

Thành Troie vỡ và khổ đau xa xứ.

« Con hãy đi, tuổi trẻ hăng say.

Sức còn khỏe mạnh là đây,

Hãy mau tránh khỏi nơi đầy nguy nan.

Phần cha nếu thần Olympe cho sống,

Và cho cha giữ được nhà này. 880

Thấy được sụp đổ thành trì,

Và còn sống sót, đất đây quê nhà.

Chính nơi đây là chiếc giường tang lễ,

Hãy ôm cha lần vĩnh biệt cuối cùng.*

Hãy đi đi, cái chết ta gần,

Quân thù chẳng xót thương thân xác này.

Đã từ lâu các thần đã ghét,

Cho mỏi mòn trong vô ích cuộc đời.

Từ ngày Cha của Thần Người,

Gió giông, sấm sét, khắp trời lửa bay. 890

Lời khăng khăng tưởng không còn lay chuyển,

Tất cả dinh nước mắt ngập tràn,

Tôi, Céuse cùng Ascagne,

Khẩn cầu không muốn chết cùng với ông.

Ông vẫn từ chối và ngồi bất động,

Và bảo rằng ý đã quyết định xong.

Lại lần nữa, tôi đấu tranh.

Tỏ ý muốn chết ở trong trận này.

Chết trong tuyệt vọng hôm nay,

Chẳng còn có một lối gì thoát thân. 900

« Rồi con sẽ rời xa nơi này nữa,

Con bỏ cha như cha vẫn muốn mong.

Lời khuyên tàn nhẫn cha rằng,

Các thần đã quyết kinh thành tan hoang.

Lời con quyết, cha vẫn không thay đổi,

Cha vui lòng với đổ nát thành Troie.

Cánh cửa cxhết đã mở ra,

Như Pyrrhus đến máu nhòa vua Priam.

Sẽ chặt cổ con trước mặt cha yêu quý,

Trước người cha dưới chân chốn điện thờ. 910

Lôi cha trên đống máu me,

Ôi Thần nữ mẹ, có chờ cứu con.

Kẻ thù đã tận nơi con ở,

Cho con nhìn Ascagne đó và cha.

Céuse bất động máu nhòa,

Cùng bao nhiêu kẻ trong nhà thân thương.

Vũ khí, chiến binh hãy cho con vũ khí,

Giờ phút cuối cùng của kẻ bại vong,

Giao mạng cho Hy Lạp đánh thành,

Ta chết tất cả còn chăng ai trả thù ? 920

Và tôi nắm lại thanh kiếm sắt,

Tay trái tôi mang dây chiếc khiên vào,

Toan ra ngoài phóng mình lao.

Nàng Créuse đã ôm vào gối tôi.

Tay nắm chặt trẻ Iule vào cha nó :

« Nếu anh tìm chết hãy kéo theo em !

Nếu bao kinh nghiệm chiến trường,

Thì hy vọng có thể thành lưu vong.

Anh không thể bỏ con anh thơ dại !

Bỏ cha già bỏ cả vợ anh ! » 930

Tiếng kêu than kóc khắp dinh,

Bồng dưng huyền diệu nảy sinh thần đồng.

Khi Iule nép mình trong tay mẹ,

Trước mắt nhìn cha mẹ khóc thương,

Ánh lửa nhẹ như bốc lên,

Lửa trên đầu tóc thái dương, trên người.

Chúng tôi run vội cứu nguy đầu tóc,

Tắt lửa ngay bằng nước thánh thờ vào.

Cha Anchise mừng làm sao,

Đưa tay cầu khẩn trời cao nguyện cầu : 940

« Jupiter *đấng toàn năng đã thấu,

Lời cầu xin làm dịu lòng ngài.

Hãy nhìn thương xót chúng tôi,

Cầu chúng tôi được ơn ngài xót thương.

Nếu chúng tôi được ngài cứu giúp,

Hãy cho chúng tôi bằng chứng của ngài.

Cụ già vừa nói dứt lời,

Sấm* đâu bổng động vào nơi trái mình.

Và một vì sao băng* trong bóng tối,

Một đường bay ánh sáng bao quanh, 950

Vì sao bay ngang qua dinh,

Và rồi rực rỡ trong rừng Ida.

Như muốn chỉ con đường đi tới,

Đường sao băng để một ánh sáng dài.

Chung quanh tôi còn nghe mùi.

Không gian thoang thoảng một hơi lưu huỳnh.

Cha tôi đứng dậy, như theo lời bó buộc,

Tin các thần trời, chiêm nghiệm các vì sao :

« Xem chừng đã trể rồi nao,

Cha theo bất cứ nơi nào con đi. 960

Cha theo con, các thần giúp ta đó,

Cứu gia đình ta, cứu cháu của ta,

Điềm này từ cao mà ra,

Thành Troie còn lại nhờ là cháu con.

Cha theo con, không còn từ chối,

Con ta ơi, ta là bạn đồng hành. »

Lửa lẹt đẹt cháy tường thành,

Lửa gần những đợt gió nồng không gian.

Rồi giục giã mọi người cất bước.

Lửa bốc lên như bỏng như sôi. 970

« Cha ơi ! Con cõng cha* thôi !

Cha không nặng lắm, con thời mang cha.

Dù trường hợp thế nào có đến,

Cha và con, hai mà một trước nguy nan.

Cả hai đối phó gian nan,

Chúng ta cất bước lên đường cùng nhau. »

Trẻ Iule đi theo bước tới,

Vợ tôi đi sau trong tầm mắt thấy trông.

Ra khỏi thành phố dốc lên,

Một ngôi miếu cũ thờ thần Cérès*. 980

Mà giờ đây đã trở thành hoang phế,

Mà gần bên cây bách cổ vẫn còn.

Gìn giữ đã bao nhọc nhằn,

Và lòng chăm sóc ân cần cha tôi.

Và nơi đó có nhiều đường tụ lại,

Cha cầm trong tay đồ thờ cúng trong nhà.

Tượng thần Pénates quê ta,

Đã qua bao cuộc phong ba điêu tàn.

Không sờ đến, nếu không rửa tay tinh khiết,

Nước thánh thiêng liêng của các thánh thần. 990

Lời cha tôi thấy trên lưng.

Như dưới sư tử cổ nghiêng trên mình.

Và tôi như còng lưng sức nặng,

Trẻ Iule tay phải cầm tay,

Theo cha bước thấp bước cao,

Créuse vẫn bước phía sau qua thành.

Tôi không còn nghe tiếng khiên tiếng kiếm,

Chẳng trận tiền Hy Lạp trước tôi.

Bây giờ tôi bớt run rồi,

Tiếng kêu báo động lần hồi giảm đi. 1000

Tôi nín thở sợ cho đồng bọn,

Và sợ cho gánh nặng của tôi.

Đến gần nơi các cửa rồi,

Tưởng rằng đã thoát nguy thôi trên đường.

Bỗng nghe những bước chân thình thịch,

Cha nhìn cao qua bóng tối nói rằng :

« Trốn con ơi, họ lại gần,

Cha trông thấy ánh khiên và kiếm đây. »

Tôi không biết các thần nào quân địch,

Khuấy óc đầu làm giảm lý trí tôi. 1010

Tôi chạy đường ngoằn nghèo rồi,

Rồi đi xa hẵn nhưng nơi biết đường.

Rồi Créuse gặp hiểm nguy định mệnh,

Không biết nàng ngừng và lạc chốn nao ?

Ngã xuống trong mỏi mệt nào ?

Tôi không tìm thấy chốn vào chung quanh.

Tôi không nhận biết nàng lạc mất,

Và tôi cũng không nghĩ tới đến nàng.

Chúng tôi lên đỉnh cao sơn,

Miếu thiên nơi phụng thờ thần Cérès. 1020

Nơi chốn này, chúng tôi tụ hội,

Tôi nhận ra đã thiếu bóng nàng.

Đã mất hai người trong đoàn,

Một trẻ trai với một nàng vợ tôi.

Có người nói, có thần nào dấu diếm,

Cho nên cơn hoạn nạn lạc đường.

Thành Troie tàn tạ bạo tàn.

Tôi giao các bạn Ascagne và Anchise.

Tôi ẩn mình trong đường sâu thung lũng,

Và tìm đường đi trở lại kinh thành. 1030

Mang theo vũ khí trong mình,

Tôi chạy một mạch về thành rủi may.

Chạy đi khắp thành Troie các chốn,

Thêm một lần lại gần bước hiểm nguy.

Tìm lại theo vết ra đi,

Tìm ngược chiều những chuyện gì hai bên.

Khủng kiếp khắp mọi nơi tôi thấy,

Dù lặng im cũng làm xúc động mình.

Rồi tôi trở về nhà mình,

Ý nghĩ Créuse lạc cho nên quay về. 1040

Quân Hy Lạp đã thành người chủ,

Chiếm cứ cùng tất cả mọi nơi.

Ngay khi ngọn lửa bốc hơi,

Bùng lên bởi gió lên rồi cuồng xoay.

Những ngọn lửa mọi nóc nhà bùng cháy,

Thổi những làn hơi nóng trong không.

Tôi đến cung thành vua Priam,

Cánh cửa hoang vắng cả đền Junon.

Nơi Phoenix* và Ulysse cuồng bạo,

Đã chọn nơi lợi phẩm tịch thu. 1050

Mang đến từ khắp các nơi,

Chất chồng bảo vật một thời thành Troie.

Lấy ra từ điện cung đang cháy,

Bàn thờ thần, cúp rượu vàng ròng.

Và các vải vóc trong cung,

Một hàng con trẻ, mẹ gần đứng bên.*

Và tôi dám thét trong bóng tối,

Tôi gọi khắp đường, tuyệt vọng gọi tên.

Créuse không đáp, hư không,

Nhiều lần tôi gọi, lại còn gọi thêm. 1060

Trong lúc tôi chạy tìm khắp chốn,

Khắp mọi nhà trong cả kinh thành,

Bóng ma sầu thảm mong manh,

Bóng Créuse* đã rõ ràng hiện ra,

Nhưng lớn hơn mà tôi được biết,

Đầu tóc tôi dựng ngược, rùng mình.

Lời nói trong họng đã ngừng,

Và nàng nói với tôi lòng thở than :

« Tại sao chàng em yêu thương rời bỏ,

Từ giả chàng trong đau khổ điên cuồng. 1070

Không gì không ý các thần,

Créuse không thể theo chàng luôn luôn.

Định mệnh đã theo đường chống đối,

Và cả Thần Vương cõi Olympe.

Chàng còn lưu lạc tha hương,

Lâu ngày mới đến cày đồng ruộng xanh.

Chàng sẽ đến nơi Hespérie xứ sở,

Trong một nơi trù phú một miền,

Nơi sông Tibre Lydien*,

Chảy thong dong đến bình yên một dòng. 1080

Một gia sản giàu sang thịnh vượng,

Một ngôi vua, một người vợ nữ hoàng.

Phận đã dành riêng cho chàng.

Créuse nước mắt đôi dòng nhỏ sa.

Không, em không thấy chốn cung đình to lớn,

Myrmidon hay Dolope nữa rồi !

Không nàng nô lệ chẳng thời,

Phụ nữ Hy Lạp, giống nòi Dardanus.

Và con dâu, nữ thần Vénus,

Mẹ các thần gìn giữ mối giềng. 1090

Bây giờ vĩnh biệt hỡi chàng,

Hôn giùm em đứa con cùng đôi ta. »

Nàng nói, tôi khóc, ngàn lời muốn nói,

Bằng nước mắt tôi, nhưng nàng đã lìa xa.

Khuất trong không khí sóng nhòa,

Ba lần tôi muốn ôm qua cổ nàng.

Là ba lần bóng hình vụt thoát,

Khỏi vòng tay xiết lại của tôi.

Như cơn gió thoảng bên ngoài,

Như trong giấc mộng, mơ thời tung bay. 1100

Chỉ một mình, một đêm qua nữa,

Tôi trở về với đồng đội chờ mong,

Tôi ngạc nhiên trước đám đông,

Đàn ông, phụ nữ muốn cùng lưu vong.

Một đám đông xứng đáng lòng thương xót.

Họ chạy khắp nơi với tất cả tấm lòng.

Phụng sự sức lực tài năng,

Cùng tôi trong cuộc hành trình phiêu lưu.

Trên biển cả mà tôi dẫn dắt.

Ngôi sao mai thức dậy đỉnh Ida. 1110

Bầu trời trở lại đêm xa,

Hy Lạp đóng chặt đường qua cửa thành.

Không còn nữa, còn gì cứu giúp,

Và chẳng còn hy vọng nơi thành.

Tôi theo định mệnh số phần,

Cha trên vai cõng, tôi cùng lên non.

CHÚ THÍCH

Ténédos : Đảo trước mặt thành Troie, dưới thời vua Priam là một nơi sung túc giàu có, dân chúng sống hạnh phúc. Nhưng từ khi quân Hy Lạp đến, dân chúng bỏ đi, Ténédos thành một bãi cát sa mạc, quân Hy Lạp dùng để ẩn nấp quân khi rút lui cuộc bao vây và dùng mưu ngựa gỗ.
Lời Laocoon mạnh bạo, trực tiếp, chính xác tượng trưng cho cách nói năng người La Mã, ngược lại với lời Hy Lạp dài dòng, nghệ thuật nói chuyện thuận tiện cho việc dối trá và mưu lược. Điều này phản ảnh điều người La Mã nghĩ về người Hy Lạp. Cái chết của Laocoon là một điều gửi đến từ thần thánh, có thể hiểu là dù người nói đúng thế nào, nhưng định mệnh bi thương con người có thể đến từ một điều không giải thích được. Từ thế kỷ thứ V trước CN, bi kịch là một chủ đề được người Hy Lạp thường nói đến trong kịch nghệ. Virgile đã lấy cảm hứng từ nhóm tượng nổi tiếng Laocoon. Điêu khắc bằng cẩm thạch trắng thế kỷ thứ I trước CN theo một nguyên bản bằng đồng thế kỷ thứ II trước CN, ngày nay trưng bày tại Viện Bảo Tàng Vatican. Hai con rắn nuốt cha con Laocoon rồi chạy đến trốn dưới khiên Pallas, chứng tỏ thần đã quyết định phá thành Troie.
Palamède cùng Ménélas đến Ithaque tìm Ulysse để kiêu gọi ra quân đi đánh thành Troie. Ulysse mới cưới vợ Pénéloppe, con Télémaque còn nhỏ, nên không muốn bỏ vợ con đi đòi vợ cho người nên giả điên, đi cày với một con bò và ngựa, gieo hạt muối. Palamède biết Ulysse giả điên nên ẳm Télémaque đặt trước luống cày. Ulysse ngừng lại lộ tẩy giả điên nên đành phải tham gia đi đánh thành Troie, nhưng thù hận Palamède từ đó.
Ulysse là vua Ithaque. Hy Lạp ngày xưa mỗi vùng có một vị vua, trong trận chiến thành Troie,

Hội đồng các vua bầu một vua để lãnh đạo là vua Agamemnon.

Anh em Atride là vua Agamemnon và vua Ménélas.
Trận chiến thành Troie kéo dài 10 năm, các nhà nghiên cứu đồng ý nhau khoảng thời gian 1194-1184 trước JC.
Nói chuyện hiến tế Iphégénie con gái vua Agamemnon trước khi đi đánh thành Troie. Có chuyện kể Iphégénie không bị giết mà thần đem nàng về một tu viện và thay thế bằng một con nai.
Tritonnienne : Thần Athénée, Minerve tương truyền rằng thần sinh từ trán thần Zeus tại hồ Tritonis ở Libye, nên được gọi là Tritonienne.
Pélops, con Tantale qua Tiểu Á đến Âu Châu và lập nghiệp tại Hy Lạp. Pélop được xem như là ông tổ của dân Hy Lạp. Lời tiên tri Simon được thực hiện Rome sẽ chinh phục cả Hy Lạp.
Cảnh ngựa gỗ được đem vào thành được trình bày bằng một màn lễ hội, đám rước, ca hát, treo đèn kết hoa, trai gái nhảy múa là một bi hài kịch, trai trẻ trong niềm vui không biết chuyện đau thương sẽ x̃ay ra. Sau đó một đêm yên lặng bình an là một diễn tả tuyệt đẹp theo thiên văn thời cổ đại, bầu trời các tinh tú vây quanh trái đất, đêm lặng yên là chuẩn bị cho một cuộc phong ba sắp nổ ra, và kinh hoàng cho mọi người đang yên nghỉ sau cơn vui mỏi mệt.
Cassandre, con gái vua Priam có tài tiên tri, tiên tri đúng các việc xãy ra nhưng không ai tin. Từng tiên tri thành Troie bị chinh chiến, đốt cháy khi đem Hélène về.. và tiên tri cả việc con ngựa gỗ. Do đó có thành ngữ « Lời tiên tri Cassandre », là lời nói đúng mà không ai nghe.
Néoptolème, con của Achille, cháu vua Pélée, mẹ Achille tiên tri không muốn cho con đánh trận thành Troie, sẽ chết, nên cho Achille giả con gái dấu trong cung với các công nương, Achille đã có con trai lúc này được 8 tuổi. Khi Achille bị Pâris bắn trúng gót chân chết. Néoptolème 18 tuổi được rước về đánh trận thành Troie và lập nhiều chiến công hiển hách như cha.

399.Thần Vesta có trong thành Troie là một sáng tác của Virgile, có nguồn gốc xa xăm một vị thần nữ cả nước được yêu mến thời vua Auguste.

Mũi Sigée cách vài cây số phía bắc thành Troie nơi thân xác Achille và Patrocle được hỏa thiêu.
Đội hình rùa : Đội hình đi khiên đỡ trên đầu để tránh tên bắn, sát kề nhau như con rùa, tiến đến chân thành, dùng thang leo lên.
Astyanax: con của Hector và Andromaque. Trong Bi kịch Hy Lạp, Astyanax bị Ajax ném xuống thành Troie chết, nhưng ngược lại Racine trong chuyện Andromaque, Astyanax vẫn còn sống sau cuộc chiến.
Trong trận đánh quân Troie tự phá hũy nhiều công trình để lấy gỗ đá làm vũ khí ném xuống quân Hy Lạp.
Scyros : đảo trên biển Égée quê vua Lycomède, Thétis đã dấu con Achille nơi này vì không muốn con đánh trận thành Troie vì sẽ chết. Đoàn quân Scyros dưới sự điều khiển của Automédon.

667.Pyrrhus là một danh hiệu của Néoptolème, con Achille. Nghĩa Hy Lạp, Pyrrhos là màu đỏ, và sự cường bạo không chế ngự được. Vua Priam nhắc lại trong Thi ca khúc XXIV Iliade, Achille chấp nhận trả thi thể Hector cho vua Priam và đi về thành Troie bình an, và mỉa mai lòng cường bạo Pyrrhus sánh với cha.

Châu Á là vùng Tiểu Á, thời thành Troie chưa biết đến Ấn Độ và các nước phương Đông.
Créus con gái vua Priam, vợ của Énée, biến mất khi cả nhà chạy khỏi thành Troie và chết không rõ nguyên nhân, hiện hồn về gặp Énée.

777 Hélène: con của Tyndare và Léa, vợ vua Ménelas vua Sparte. Là người đàn bà đẹp nhất trần gian. Thần Vénus muốn thưởng công Pâris đã trao quả táo “tặng người đẹp nhất” cho mình nên cho mượn thắt lưng để quyến rũ nàng đem về thành Troie, và trở thành nguyên nhân gây ra cuộc chiến.

842.Scées: cổng lớn phía tây thành Troie, huyền thoại truyền rằng khi cổng Scées còn vững thì thành Troie vững. Do đó Junon ghét cổng này và phá trước tiên.

Gorgones: các con quỷ chung quanh đầu nhung nhúc rắn, thân có cánh, mắt có sức thôi miên làm người bất động khi nhìn. Gồm có ba con quỷ, Méduse là con thứ ba chết vì anh hùng Persée, với sự giúp đỡ của Pallas giết chết và tặng đầu cho thần nữ đặt trên tấm khiên.
Neptune: tiếng Hy Lạp là Posséidon, còn có tên là Thần làm rung chuyển địa cầu. Iliade XII,XX.
Cây tần bì : Frêne antique.
La Mã có tục lệ conclamatio, vĩnh biệt lần cuối người chết bằng cách gọi tên người chết nhiều lần để vĩnh biệt.
Người Hy Lạp và La Mã có tục lệ cầu Zeus, Jupiter xác định lời cầu khẩn mình bằng tiếng sấm, trời không mưa mà có tiếng sấm, trong Odyssée, Ulysse trở về nhà giả làm ăn mày, cũng cầu và có sấm vang. Sao chổi xuất hiện khi César chết, trong Énéide sao chổi chỉ đường cho Énée. Cha Anchise cầu khẩn Jupiter, chờ khi có biểu hiện siêu nhiên : Lửa bốc từ đầu cháu, tiếng sấm, sao băng mới quyết định ra đi.
Hình ảnh Énée cõng cha Anchise trên vai là đề tài nhiều tượng điêu khắc, tranh vẽ và mãnh sứ ghép thành tranh.

980 Cérès (Déméter) em Jupiter và Junon, thần mùa màng. Lương thực của Cérès để chỉ lúa mì, bánh mì.

Phoenix : vị tướng lớn tuổi bạn bên cạnh Achille.
Thời Cổ Đại trẻ con và phụ nữ được xem là những chiến lợi phẩm sau cuộc chiến tranh bị bán làm nô lệ, hay thưởng công cho các tướng lãnh, binh sĩ làm thê thiếp. Nàng Casandre con vua Priam được chia cho vua Agamemnon.
Trong bản thảo của Virgile, Créuse không sống trọn đời với Énée, vì chàng gặp gỡ Didon. Khi Énée lại ra đi Didon tự tử. Tại Italie sau các cuộc chiến tranh, Énée kết hôn với công chúa Eurydice và lên ngôi vua. Nhân vật Créuse phần đầu là một người vợ hiền đi theo chồng con. Nàng bị lạc và chết đi vì theo định mệnh của các thần và tiên tri cho số mệnh Énée phải ra đi khỏi Troie.
Tibre lydien, còn gọi là Tibre étrusque, là vùng Toscane., sông bắt nguồn từ Apennin toscan.