Nghiên Cứu Lịch Sử

 Tác giả: Sir John Barrow

Hồ Bạch Thảo dịch

Chương 9. Cochinchina (Nước Việt Đàng Trong)

An toàn cho Hoàng tử trẻ nước nước Việt Đàng Trong -Cuộc mạo hiểm của đức cha Bá Đa Lộc [百多祿] mang con trai Vương đến Paris-Hiệp ước giữa Nguyễn Vương và Louis 16-Chuẩn bị thi hành hiệp ước cho hiệu quả-Hiệp ước thất bại bởi Madame de Vienne-Vị Vương hợp pháp trở về nước Việt Đàng Trong

Thời gian nội loạn tại nước Việt Đàng Trong, ba anh em [nhà Tây Sơn] gây cho Chúa Nguyễn; khiến một phần gia đình Hoàng gia và bộ thuộc rơi vào tay chúng, đều bị giết. Bấy giờ có một nhà truyền giáo người Pháp tên là Adran [Bá Đa Lộc] ngụ tại triều đình, người mà những thông tin khác nhau chép trong sách Lettres edifiantes et curieuses gọi ông ta là  Apostolic Vica (1) of Cochichina. Nhà truyền giáo này có tình thân keo sơn với gia đình Hoàng gia, về phía Hoàng gia cũng rất kính trọng ngài. Thay vì đàn áp nhóm người theo đạo Thiên chúa nhỏ do nhà truyền giáo gây dựng trong nước, vị Chúa này đã bảo vệ họ; và ông không lo lắng nhiều về mối nguy hiểm từ một người theo một tôn giáo khác với tôn giáo của mình; nên ông không ngần ngại giao con trai duy nhất và cũng là người thừa kế ngai vàng của mình cho nhà truyền giáo kèm cặp. Về phía Giáo sĩ Bá Đa Lộc trong giai đoạn đầu tiên của cuộc nỗi loạn, thấy rằng mối hy vọng an toàn cho ông ta và con chiên là phải bỏ chạy. Chúa [Nguyễn Phúc Thuần] đã vào trong tay quân nỗi loạn, còn Hoàng hậu, Chúa trẻ [Nguyễn Phúc Ánh], vợ, con nhỏ, một người chị, nhờ sự giúp đỡ của Giáo sĩ Bá Đa Lộc, được trốn thoát. Lợi dụng bóng đêm, họ chạy ra khỏi kinh thành tương đối xa, rồi trốn trong rừng. Sống tại đây trong vài tháng, vị Chúa trẻ giống như Vua Charles nước Anh, dấu mình và tàn dư gia đình bất hạnh, không phải dưới gốc cây sồi [oak] (2), mà dưới gốc cây đa lớn, được đứng thiêng liêng  sắp xếp ước lượng an toàn. Trong hoàn cảnh này họ nhận được sự nuôi dưỡng hàng ngày từ tay một Giáo sĩ Thiên Chúa tên Paul, người đã liều mình mang đồ ăn, cho đến khi cuộc lục soát không còn tiếp tục, quân lính rút đi.

Ngay sau khi quân địch bỏ đi, kẻ chạy trốn thiếu may mắn tìm cách về Sai-gong [Sài Gòn]; tại đây dân chúng đổ xô tôn phù chủ quyền hợp pháp, gắn vương miện cho Chúa trẻ [Nguyễn Phúc Ánh], dùng tên của người cha là Caung-shung [đúng hơn là Nguyễn Phúc Thuần, tên của người chú]. Điều xãy ra lúc này tại Sài gòn có một đạo thủy quân do người Pháp, Manuel, chỉ huy, cùng 7 thương gia Portugueze [Bồ Đào Nha] và một số đáng kể thuyền buồm và thuyền chèo. Nhờ cố vấn của Giáo sĩ Adran [Bá Đa Lộc], mua được một hạm đội, trang bị người và dụng cụ trong thời gian ngắn, với mục đích làm cuộc tấn công bất ngờ vào hạm đội quân nỗi loạn, bấy giờ yên trí không ngờ xãy ra, đóng tại hải cảng Quin-nong [Qui Nhơn]. Gió mùa thuận lợi cho chiến dịch, họ tiến vào vịnh chỗ hạm đội quân địch đang thả neo lặng lẽ. Nhưng rồi báo động nỗi lên, quân địch hành động ngay. Số phận hai bên chưa ngã ngũ; cho đến khi tàu Pháp, do người Pháp kể lại, chiến đấu rất tốt nhưng bị mắc cạn;  chỉ huy 7 chiếc tàu Portugueze [Bồ Đào Nha] bỏ chạy, mang tàu đến Ma Cao [Quảng Đông]. Chúa trẻ [Nguyễn Vương Phúc Ánh] tỏ ra bình tĩnh và can trường, nhưng thế lực địch quá lớn bắt buộc phải tẩu thoát bằng cách vội vả rút lui.

Cuộc tấn công này xét ra có một phần hạm đội của Yin-yac [Nguyễn Nhạc] bị hư hoặc thiêu hủy, những không đáp ứng được mục tiêu; chỉ dấy lên sự chú ý của quân địch tại phương nam nước này. Caung-shung [Nguyễn Vương Phúc Ánh] thực sự sợ không trở về được Don-nai [Đồng Nai] vì gió mùa ngược chiều; trong khi thám báo cho biết đạo quân lớn của địch đang đuổi theo. Khi biết được sự chống cự trở nên vô vọng, Nguyễn Vương quyết định rời bỏ đất nước. Sau khi thu thập một phần gia đình còn lại, cùng với một số người trung thành, họ khởi hành từ sông Sai-gong [Sài Gòn] ra biển an toàn, đến một hòn đảo không người ở gọi là Pulo Wai [Cambodia] tại vịnh Siam [Thái Lan]. Tại đây, dần dần 1.200 dân gia nhập, sẵn sàng chiến đấu. Khi phe nỗi loạn khám phá được chỗ Vương rút lui, quyết định đem quân đến đánh; Vương biết được ý định của địch, xử sự thận trọng bằng cách đi sang Xiêm, nhờ sự bảo vệ của Vua nước này, hơn là ngồi bó tay tại hòn đảo thiếu phòng thủ, thì sự tiêu diệt sẽ đến cho chính ông và bộ thuộc.

Bấy giờ Vua Xiêm đang giao tranh với Braamans [Miến Điện], lúc này nước Miến tiếp tục chiến thắng và xâm phạm một ít lãnh thổ. Caung-shung [Nguyễn Vương Phúc Ánh] vốn cao kiến, từ bỏ thái độ khúm núm không hành động chỉ dựa vào sự hào phóng của Vua Xiêm; bèn tình nguyện đi đánh giặc, dẫn đầu đạo quân thiện chiến 1.000 người. Vua Xiêm chấp nhận. Nhờ thu lượm được kiến thức về chiến thuật Âu Châu, do các thừa sai truyền cho, lần đầu tiên Nguyễn Vương đem thực hành. Thay vì nguy hiểm đánh vào chính diện, Vương chọn đánh bất ngờ một vài vị trí, dẹp chướng ngại vật, tiêu diệt chúng tại đơn vị lẻ; nói tóm tắt, sử dụng phép điều động không ngờ với người Miến, bắt buộc chúng phải giảng hòa theo điều kiện của Vương. Sau khi chiến thắng trở về kinh đô Xiêm, nhận được sự vui mừng và lòng tử tế của công chúng; riêng Vua Xiêm tặng Vương quà gồm vàng, bạc, và đá quí.

Trong thời gian Nguyễn Vương vắng mặt vì chinh chiến; Vua Xiêm đã yêu cầu mẹ Vương cho một người chị làm tỳ thiếp, lời yêu cầu bị bà ta khinh bỉ từ chối. Nhưng đang say mê vẻ đẹp của cô ấy, Vua Xiêm quyết định chiếm cho được với mọi giá; với mục đích này ông ta đề nghị chia ngai vàng, nhưng vẫn bị từ chối. Đến lượt Vua Xiêm cảm thấy bị xúc phạm, bèn khiển trách Hoàng tử di cư, tỏ ra ruồng bỏ, do đó ông ta và gia đình không được đánh giá cao; hai Vương gia vì việc này đâm ra cãi cọ. Và điều khác có khả năng hơn, là các tướng lãnh Xiêm ghen tị với Hoàng tử di cư, âm mưu thủ tiêu ngài; sự ghen tức đó cũng nằm trong tâm Vua Xiêm. Nhận thấy trận bão dấy lên chống ngài, Nguyễn Vương đem sự việc kể cho đám tùy tùng thân tín; họ khuyên ngài lập tức bỏ triều đình Xiêm, nếu chần chừ một đêm có thể nguy hiểm tính mệnh cho ngài. Rồi họ tính toán quyết định khởi hành vào chiều tối; với kiếm trong tay, đến bến cảng gần nhất, chiếm thuyền, lái thẳng đến đảo không người Pulo Wai [Cambodia]. Với số người đồng tâm từ nước Việt Đàng Trong và số người theo tại Xiêm tổng cộng lên đến 1500, chính Nguyễn vương và gia đình tiên phong trong đạo quân nhỏ, tấn công bằng vũ lực từ thủ đô Xiêm, vượt qua tất cả những kẻ ngăn cản, chiếm thuyền Xiêm và thuyền buồm Mã Lai đậu tại bến cảng, rong ruổi ra biển, đến an toàn tại đảo Pulo Wai [Cambodia]. Với súng và vũ khí lấy được trên thuyền, Nguyễn Vương củng cố nơi này, nhắm chống lại quân Vua Xiêm hoặc quân phe bạo loạn tại nước Việt Đàng Trong.

Adran [Bá Đa Lộc] trước đó mấy lần đi từ Xiêm đến các tỉnh miền nam nước Việt Đàng Trong nhắm thức tỉnh tình cảm dân chúng đối hoàng triều hợp pháp, thấy họ vẫn trung thành với người mình yêu thích và bất mãn tràn ngập đối với kẻ cướp ngôi. Ông ta hình thành chương trình xin Vua nước Pháp Louis thứ 16 giúp đỡ, nhắm đưa dòng hợp pháp lên ngai vàng; với những điều khoản mà bản thân ông không phản đối và cuối cùng có lợi lớn cho nước Pháp. Với quan điểm này, ông ta lên thuyền đi tìm vị Vương di cư [Nguyễn Vương Phúc Ánh]; trong một lá thư từ Podicherry [Ấn Độ] ông viết:

“Tôi gặp vị Vương thiếu may mắn này trong hoàn cảnh rất cơ cực, cùng một số ít bạn trung thành sống trên một trong những đảo nhỏ tại vịnh Xiêm La, gần ngã ba đến quốc vương Cambodia; quân lính ông đang sống bằng rễ cây đào dưới đất.”

Dường như, ở đây Vương đã giao phó cho nhà truyền giáo chăm sóc con trai cả của mình; tha thiết cầu xin nhà truyền giáo trong trường hợp có bất kỳ tai nạn nào xảy ra với chính ngài, vẫn tiếp tục đưa lời khuyên và giúp đỡ con trai ngài như một người cha và một người bạn, và dạy cho y không quên mục tiêu thống trị ngai vàng hợp pháp, mà cha y đã bị tước đoạt vì bạo loạn.

Adran [Bá Đa Lộc] tỏ ra hài lòng Vương về vấn đề này, bèn cùng con Vương từ biệt, đáp thuyền đi Podicherry [Ấn Độ], rồi từ đó đi tàu Âu Châu đến Paris vào năm 1787. Tại đây Hoàng tử nhỏ tuổi trình diện tại sân đình, được chú ý và kính trọng; và chương trình của vị thừa sai được chấp thuận cao đến nỗi chỉ trong vài tháng một hiệp ước được soạn thảo xong xuôi giữa Vua Louis 16 và Vương nước nước Việt Đàng Trong và được ký tại Versailles giữa Comptes de Vergennes và  Montmorin thay mặt Vua nước Pháp, và Hoàng tử trẻ tuổi thay mặt Vương nước nước Việt Đàng Trong. Sau đây là những điều khoản chính của hiệp ước đặc biệt này, mà tôi tin rằng lần đầu tiên được công bố:

1.Sẽ có một liên minh tấn công và phòng thủ giữa hai nhà vua Pháp quốc và nước Việt Đàng Trong,  bằng cách đó họ thỏa thuận sẽ cung cấp cho nhau sự hỗ trợ để chống lại tất cả những kẻ có thể gây chiến với một trong hai bên ký kết.

2.Để hoàn thành mục tiêu này, sẽ được đặt dưới quyền chỉ huy của Vương nước Việt Đàng Trong một hạm đội gồm 20 thuyền chiến của Pháp, với kích cỡ và hỏa lực phù hợp với nhu cầu công việc của Vương.

3.Năm trung đoàn lính châu Âu và hai trung đoàn lính thuộc địa sẽ được gửi ngay lập tức đến Vương nước Việt Đàng Trong .

4.Vua Louis XVI cam kết trong vòng bốn tháng sẽ cung cấp một khoản tiền 1 triệu đô la, trong đó 500.000 bằng tiền mặt, số còn lại bằng diêm sinh, đại bác, súng trường và những thiết bị quân sự khác.

5.Kể từ khi binh lính Pháp đặt chân lên lãnh thổ của Vương nước Việt Đàng Trong, họ và các tướng lĩnh bộ binh và hải quân  sẽ nhận lệnh của Vương nước nước Việt Đàng Trong. Để đạt được mục đích này, các sĩ quan chỉ huy sẽ được cung cấp chỉ thị từ bề trên Thiên Chúa giáo để tuân thủ mọi việc và mọi nơi, ý muốn của đồng minh mới.

Mặt khác:

1.Vương nước Việt Đàng Trong cam kết ngay sau khi vương quốc được ổn định, sẽ cung cấp tất cả những thứ cần thiết về trang thiết bị, lương thực, để hạ thủy 14 tàu chiến, khi có yêu cầu của sứ giả Vua nước Pháp; và để thực hiện tốt mục tiêu này, một nhóm sĩ quan và hạ sĩ quan hải quân sẽ được gởi từ châu Âu đến để xây dựng một cơ sở thường trực ở nước Việt Đàng Trong.

2.Hoàng thượng Louis 16 sẽ cử các lãnh sự thường trú tại các địa điểm ven bờ biển nước Việt Đàng Trong, ở những nơi mà Hoàng thượng thấy cần thiết. Các lãnh sự này sẽ được cấp đặc quyền đóng, hoặc nhờ người khác đóng các tàu, khu trục hạm và các loại phương tiện khác mà triều đình xứ Đàng Trong không được ngăn cản vì bất cứ duyên cớ gì.

3.Sứ giả của vua Louis 16 tại ở triều đình  nước Việt Đàng Trong sẽ được cấp phép khai thác gỗ ở mọi khu rừng nào mà họ tìm được gỗ thích hợp cho việc đóng chiến hạm, khu trục các loại.

4. Vương nước nước Việt Đàng Trong và hội đồng vương quốc của ngài sẽ nhượng vĩnh viễn cho Hoàng thượng vô cùng mộ đạo, và những người kế tục vương nghiệp của ngài, hải cảng và vùng đất Han-san (vịnh Turon [Đà Nẵng]và bán đảo) và các đảo lân cận từ Faifo[Hội An] ở phía Nam đến Hai-wen [Hải Vân] ở phía Bắc.

5.Vương nước nước Việt Đàng Trong cam kết cung cấp người và vật tư cần thiết cho việc xây dựng các đồn lũy, cầu cống, đường xá, bồn chứa nước, vv. những thứ được cho là cần thiết trong việc bảo đảm an ninh và phòng thủ những nhượng địa dành cho đồng minh đáng tin cậy của ngài, tức vua nước Pháp.

6.Trong trường hợp dân bản xứ bất cứ lúc nào không muốn ở lại trên phần nhượng địa,  họ cũng sẽ có quyền tự do ra đi, giá trị tài sản mà họ để lại sẽ được đền bù. Luật lệ dân sự cũng như hình sự sẽ không thay đổi; mọi ý kiến tín ngưỡng sẽ được tự do; thuế khóa sẽ do người Pháp thu gom theo thông lệ nước này; và nhân viên thu thuế sẽ được cùng chỉ định bởi sứ giả Pháp và Vương nước nước Việt Đàng Trong; nhưng Vương sẽ không đòi hỏi phần nào trên tiền thuế thu được, nó sẽ thuộc về đức Vua rất mộ đạo Thiên Chúa để trang trải những chi phí ở nhượng địa.

7.Trong trường hợp mà đức Vua rất mộ đạo Thiên Chúa quyết định tham chiến ở nơi nào đó thuộc Ấn Độ, viên chỉ huy quân đội Pháp sẽ được phép tuyển 14.000 quân, và ông ta sẽ cho tập luyện theo cách như ở Pháp, và đào tạo họ theo kỹ luật quân đội Pháp.

8.Trong trường hợp một số cường quốc tấn công người Pháp trên lãnh thổ nước Việt Đàng Trong, Vương nước Việt Đàng Trong sẽ cung cấp 60.000 lính lục quân hoặc nhiều hơn, do Vương nước Việt Đàng Trong cung cấp áo quần và lương thực, vv…

Ngoài các điều khoản này, hiệp ước còn chứa vài điều khoản khác ít quan trọng hơn, nhưng người ta có thể tin rằng tất cả các điều khoản đều rất có lợi cho Pháp. Adran [Bá Đa Lộc] được thăng chức Giám mục, với nhiệm vụ Giám mục xứ nước Việt Đàng Trong và được chỉ định làm Đại sứ đặc biệt toàn quyền của triều đình. Chỉ huy đạo quân định khởi hành cuộc viễn chinh dưới sự quản lý và chỉ đạo duy nhất của Giám mục, có nghĩa là được trao cho M. Custin hoặc M. De Frêne lo toan. Giám mục mong muốn Conway, Thống đốc Podicherry [thuộc Ấn Độ] làm chỉ huy; nhưng Vua Louis dường như rất ghét vị sĩ quan này, theo ông ta Conway  là kẻ vô đạo đức, không theo nguyên tắc, kiêu hãnh, một người đàn ông ám ảnh bồn chồn. Hãy quan sát lời vị Vua tốt này:

“Ngài Adran [Bá Đa Lộc], ngài tự làm khổ mình, dẫn đến có lợi cho Conway. Hãy tin tôi, y sẽ gây cho ngài nhiều sự khó chịu làm hỏng cách nhìn về cuộc hành trình. Tôi đã đưa y làm Thống đốc tại India vì chỉ muốn ngăn y âm mưu tại đây và gây cho vấn đề trở nên hỗn loạn. Tôi biết rằng em y, chính y, và Dillon không chịu để yên ỗn phút chốc nào. Y có thể là một quân nhân tốt, đủ sức để đóng tại Podicherry; nhưng không thể tin khi đứng đầu quân đội. Nhưng vì lợi ích của ngài, sẽ ban cho y ‘red ribbon’ [ruy băng đỏ], và cấp bậc Thiếu tướng.”

Vấn đề cho đến nay đã được kết luận tại Paris; vị Giám mục với bản hiệp ước trong túi áo, Hoàng tử do ông chăm sóc, hàng hành đến Podicherry [thuộc Ấn Độ], trên chiếc tàu khu trục Meduce, với trách nhiệm Đại sứ toàn quyền của Vua Louis đến gặp Vương nước nước Việt Đàng Trong. Ông ta viếng thăm Isle of France [Mauritius, Ấn Độ Dương], ông tìm được một tàu thủy với 15 khẩu súng, 7 khu trục, và vài tàu vận tải. Ông cũng tìm thấy một số quân lính sẵn sàng trên đảo và Bourbon, số lượng khoảng bốn hoặc năm ngàn người. Tàu được lệnh trang bị đầy đủ với khả năng điều động và quân lính sẵn sàng lên tàu. Thời điểm một chiếc thuyền cố vấn sẽ đến từ Pondicherry, mà ông dự định sẽ phái đi, khi nó đến thì lệnh có hiệu lực.

Vào thời gian Giám mục đến Pondicherry vào năm 1789, chuyện xãy ra liên quan đến một người đẹp nổi tiếng tên là Madame de Vienne, vợ viên Trợ lý tướng Conway, và là tình nhân của vị tướng này. Giám mục vốn kính trọng tất cả những phụ nữ nổi bật ở khu định cư, nên người ta gợi ý cho ngài phải đến thăm nàng. Ngài không những từ chối mà lại tỏ ra vô cùng phẫn nộ với việc nàng thân mật với vị tướng. Nhân dịp này ngài sử dụng nhiều từ ngữ nặng nề, lên án một cách nghiêm khắc hành vi gây tai tiếng của cả vị tướng và tình nhân. Những lời này, được người thân thiết với Madame de Vienne kể lại cho nàng nghe. Tức giận khi nghe những lời nhận xét, nàng cho là vô lễ; nên quyết định trả thù ngay. Madame de Vienne có được sự ảnh hưởng tuyệt đối đối với tướng Conway. Trong một buổi họp lớn, nàng đã nhân cơ hội này chế giễu dải ruy băng đỏ [do Giám mục đưa cho tướng Conway], nàng coi đó như một món đồ trang sức được tặng làm trò tiêu khiển hài hước vui vẽ, chứ không phải là sự tôn trọng đối với công lao của vị tướng lãnh này. Nàng tỏ vẻ khinh miệt cấp bậc Conway được thăng, và gọi đó là quân đội Giáo Hoàng, dưới quyền một Giám mục. Nói tóm lại người đẹp giận dữ rất giỏi lung lạc tâm tình tướng Conway, nàng thành công dùng quan điểm của mình chinh phục người tình, khiến ông ta tạm thời đình chỉ bước tiến cuộc viễn chinh. Để đạt mục đích này, ông ta điều một chiếc tàu tốc độ nhanh đến Mauritius, với mệnh lệnh đình chỉ cấp binh khí, chờ khi có lệnh khác từ tòa tại Versailles. Rồi vào lúc này, cuộc cách mệnh bùng nổ tại nước Pháp, chấm dứt hoàn toàn mọi sự tiến triển của chương trình. Nếu biến cố này không xãy ra, khó có thể bảo kết quả ra sao về hiệp ước chúng ta chiếm giữ ở Ấn Độ và việc buôn bán của Công Ty Đông Ấn tại Trung Quốc (3); nhưng có đủ bằng chứng rằng nó chống lại sự phá hủy của cả hai.

Hoàn cảnh bất lợi chấm dứt cuộc viễn chinh; nhưng không ngăn chặn nổi ý định đức Giám mục theo đuổi chương trình tái thiết lập một chính phủ Hoàng gia hợp pháp tại nước Việt Đàng Trong nếu vị Vương này còn sống; hoặc vị Hoàng tử trẻ tuổi lên ngôi báu của tổ tiên, nếu người cha đã mất. Ông ta đã đưa vị Hoàng tử này đến thăm một vài cơ quan tại Pháp, và họ đã hẹn nhau ở vùng đất mới. Một ít người này là kẻ tình nguyện, cùng đức Giám mục và Hoàng tử trẻ khởi hành trên chiếc tàu buôn đến Cap St. Jacques [Vũng Tàu], tại cửa con sông dẫn đến Sai-gong [Sài Gòn], nơi này họ hy vọng có thể gặp được quân thám báo của Nguyễn Vương.

Chú thích:

1.Apostolic Vica: Nhà tu đứng đầu phái bộ truyền giáo.

2.Vua Charles nước Anh trốn dưới gốc cây sồi vào năm 1651.

3.Công ty Đông Ấn do Anh thiết lập năm 1600 và giải thể năm 1874 buôn bán tại vùng Ấn độ Dương và nam Á Châu.