Gaza và phong trào thánh chiến toàn cầu

Các thành viên của Hamas tại một cuộc mít tinh ở Gaza, tháng 5 năm 2021. Mohammed Salem / Reuters

Tác giả: Cole Bunzel

Ngày 2 tháng 11 năm 2023

Đinh Tỵ biên dịch

Tại sao cuộc chiến Israel-Hamas không giúp hồi sinh ISIS và al Qaeda

Sau khi Hamas phát động cuộc tấn công phi luân ngày 7 tháng 10, Israel đã ngay lập tức so sánh nhóm này với tổ chức Nhà nước Hồi giáo (ISIS). “Chiến thuật hệt nhau, chỉ khác tên gọi”, tài khoản chính thức của chính phủ Israel tuyên bố trên mạng X, Twitter cũ. “Thế giới đã đánh bại ISIS. Chúng tôi sẽ đánh bại Hamas”. Cảm thức phẫn nộ này là điều dễ hiểu: vụ thảm sát man rợ không thể diễn tả bằng lời của Hamas, trong số 1,400 nạn nhân vô tội của Israel có cả nam phụ lão ấu, phần nhiều các vụ thảm sát này được quay phim với điệu bộ hồ hởi, gợi nhớ lại sự man rợ và khát máu của ISIS thời cao trào. Ít ngày sau vụ tấn công, Hamas đe dọa cho đăng tải các vụ hành quyết con tin, nhắc nhớ đến những ngày đen tối nhất của ISIS.

Kể từ ngày 7 tháng 10, từng dấy lên nhiều nỗi lo, cuộc tấn công của Hamas cùng phản ứng quân sự của Israel tại dải Gaza có thể làm tái sinh phong trào thánh chiến toàn cầu sau nhiều năm bị chôn vùi dưới đóng tro tàn. Các nhóm thánh chiến và những kẻ hậu thuẩn đã nháo nhào kêu gọi phát động các cuộc tấn công khủng bố nhắm vào mục tiêu là người Do Thái và phương Tây, và cho đến nay, ít nhất có một vụ tấn công tại Châu Âu và ISIS đứng ra nhận trách nhiệm. Chiến dịch trả đũa kéo dài của Israel tại Gaza đã cướp đi sinh mạng của hàng ngàn người Hồi giáo Palestin đã khiến sự phẫn nộ ngày càng lớn mà các nhóm như ISIS tìm cách khai thác.

Tuy nhiên, điều quan trọng cần phải công nhận rằng, Hamas và các nhóm thánh chiến toàn cầu từng tranh cãi nảy lửa về niềm tin ý thức hệ. Quả như vậy, trong giai đoạn đầu, ISIS đã tuyên bố takfir, hoặc vạ tuyệt thông với Hamas vì hàng loạt các vi phạm theo nhận thức của tổ chức này. Chúng không mấy xốt xắng tung hô cuộc tấn công ngày 7 tháng 10. Al Qaeda, kẻ cạnh tranh ngôi vị bá chủ đại ma đầu với ISIS, trong lịch sử, tuy khác biệt về phương hướng hành động trong ý thức hệ đã lên tiếng chúc tụng Hamas, đồng thời hô hào mở rộng cuộc chiến. Tình hình thực địa có thể tạo nên bước ngoặt mới. Khi cuộc xung đột giằng co và đổ máu, nỗi phẫn nộ của người Hồi giáo càng dâng cao và tín đồ Hồi giáo ngày càng có cảm thức đây là cuộc chiến giữa Hồi giáo chống lại đội quân vô thần. Nhưng sự phân hóa về ý thức hệ sẽ giới hạn mức độ mà lực lượng thánh chiến sẽ có khả năng tận dụng thời thế nhằm hồi sinh năng lượng phong trào.

THIÊN VỀ CHÍNH TRỊ

Mối bận bịu chính của quân thánh chiến toàn cầu là cuộc chiến chống lại các nhà lãnh đạo “bài bác đức tin” ở Trung Đông và giới ủng hộ nó. Ngày nay, các đối tượng chủ yếu là các chế độ Mohammed bin Salman tại Ả rập Saudi, Abdel Fattah el-Sisi tại Ai Cập, Bashar al-Assad tại Syria và những người khác. Các nhóm có dây mơ rể má với ISIS hoặc al Qaeda chưa bao giờ hoạt động năng nổ tại các lãnh thổ có người Palestin sinh sống, mặc cho thảm cảnh của người Palestin là động lực chủ yếu cho con đường thánh chiến. Một trong những khẩu hiệu của al Qaeda là, “Chúng tôi đang đến, O al Aqsa”, ám chỉ đến thánh đường tại Jerusalem mà tín đồ đạo Hồi xem là thánh địa thiêng liêng hàng thứ 3 trong đạo Hồi và là nơi thường khuấy động sự xô xát giữa tín đồ đạo Hồi và lực lượng an ninh Israel. Trong bài ghi âm nổi tiếng của Osama bin Laden được phát trước sự kiện 11/9, hắn ta nhắn nhủ đến người Mỹ, “Tôi thề nguyền trước Thánh Ala toàn năng, Đấng đã nâng thiên đường lên mà không cần sự giúp sức của người Mỹ hay bất kỳ ai sống tại Mỹ, sẽ an toàn cho đến khi sự an toàn trở thành một thực tiễn đối với người dân Palestin và trước khi mọi kẻ thù ngoại đạo rời khỏi mảnh đất của Đấng Tiên tri Muhammad”.

Hamas được sáng lập năm 1987 như là một nhánh thuộc Huynh đệ Hồi giáo của người Palestin, một tổ chức chính trị mà phe thánh chiến đã công kích dữ dội vì lối tiếp cận tiệm tiến Hồi giáo hóa và sẵn sàng hoạt động bên trong các hệ thống chính trị hiện hữu.

Tuy có sự khác biệt như vậy, từng có lúc các thủ lĩnh phe thánh chiến tán dương Hamas vì kháng cự vũ trang chống lại nhà nước Do Thái. Bản thân bin Laden đã từng phát biểu hồi tháng 12 năm 2001: “Cuộc chiến của chúng tôi không khác với cuộc chiến của các huynh đệ tại Palestin, chẳng hạn như Hamas. Chúng tôi chiến đấu ….nhằm đẩy lùi nạn áp bức đã chà đạp lên Palestin và những nơi khác”.

Tuy nhiên, vào năm 2006, Hamas đã tham gia và giành được chiến thắng qua các cuộc bầu cử của Hội đồng Lập pháp Palestin, tiến tới thành lập một chính phủ đoàn kết với Fatah – phe thống trị Tổ chức Giải phóng Palestin. Bộ sậu al Qaeda ngay lập tức nổi cơn thịnh nộ. Bin Laden lên tiếng cảnh báo Hamas về bản chất dân chủ đa thần, nhấn mạnh chủ trương “cấm tham gia các hội đồng đa thần”. Trong bài phát biểu năm 2007, ông đi xa hơn khi tuyên bố, giới lãnh đạo Hamas, thông qua hành động bám chặt Chính quyền Palestin và do đó công nhận “các thỏa ước” thừa nhận quyền tồn tại của Israel (ám chỉ thỏa thuận Oslo), là ‘từ bỏ đức tin tôn giáo của mình’.

Trong những năm gần đây, al Qaeda cũng lên tiếng chỉ trích Hamas vì thất bại trong việc thi hành luật Hồi giáo tại Gaza, tăng cường quan hệ với chế độ Hồi giáo Shiite Iran và truy bức các nhóm thánh chiến địa phương tại Gaza, chẳng hạn như các nhóm Jund Ansar Allah và Jaysh al-Umma. (Nhóm Hồi giáo Jihad tại Palestin là một nhóm bán quân sự khác hoạt động tại Gaza và Bờ Tây. Nó không có dính dấp với al Qaeda hay ISIS và thậm chí có mối quan hệ mật thiết với Iran hơn cả Hamas).

Tuy nhiên, al Qeada tỏ thái độ thận trọng, không đoạn tiệt hẳn với Hamas, chủ trương một chính sách phân biệt rạch ròi nhánh chính trị Hamas với cánh quân sự Lữ đoàn Qassam. Nhưng không tránh khỏi sự bất cẩn. Năm 2009, một chỉ huy cao cấp của al Qaed là Mustafa Abu al-Yazid, trong cuộc trả lời phỏng vấn trên kênh Al Jazeera, đã nói hớ, “Chúng tôi và Hamas có chung tư tưởng và ý thức hệ”. Sau khi bị một tay tư tưởng gia hàng đầu của phe thánh chiến quở trách công khai, gã chỉ huy trên thừa nhận đã sai. Lối tiếp cận của al Qaeda với Hamas, hắn ta biện minh, có sự phân biệt giữa Hamas như là một tổ chức chính trị đã mắc phải nhiều sai lầm và chiến binh thánh chiến chính nghĩa chiến đấu dưới ngọn cờ Hamas.

Tuy nhiên, đối với những tư tưởng gia cực đoan hơn trong phong trào thánh chiến thì, phương cách tiếp cận kiểu Hamas đã không phát huy hiệu quả. Chẳng hạn như, Abu Muhammad al-Maqdisi, một tư tưởng gia đầy ảnh hưởng người Jordan đồng thời là một người ủng hộ al Qaeda, đã bác bỏ ý kiến cho rằng có sự phân biệt giữa định chế chính trị Hamas và cánh vũ tranh của nó. Khi mối thù địch nổ ra giữa Israel và Hamas vào mùa hè năm 2021, ông công khai phản bác đánh giá cho rằng, kẻ tử trận của Hamas là thánh tử vì đạo, mà thay vào đó “bất kỳ ai bị giết trong hành trình đến dân chủ và ủng hộ một nhóm có thái độ kiềm chế thi hành luật sharia đồng thời chọn dân chủ thì không phải là kẻ tử vì đạo; mà chỉ là tử thi không hơn không kém. “Thời điểm ấy, khi al Qaeda ra tuyên bố tôn vinh “chiến binh thánh chiến” tại Gaza và gửi lời chia buồn đến các chiến binh Hamas bị bỏ mạng, Maqdisi tự hỏi liệu al Qaeda có lầm lẫn hay không. Làm sao mà al Qaeda có thể ca ngợi Hamas, ông nói, khi nó tự làm thân với Iran cùng Assad của Syria và cam kết đi theo tiến trình dân chủ?

KẺ CỐ CHẤP

ISIS thậm chí kém khoan dung với Hamas hơn vì trong nhãn quan của nó đây là một nhóm hoàn toàn chối bỏ đức tin. Theo nó, Hamas không chỉ là một nhóm không đáng yểm trợ mà còn bác bỏ thẳng thừng takfir – một chủ trương phản ánh nét cuồng tín hơn của ISIS cho tới người chủ trương các nguyên tắc chính thống của chủ nghĩa Salafi đi với sự nhấn mạnh tính thuần khiết tôn giáo của mọi thứ trước những gì mà họ ngửi thấy mùi “chủ nghĩa đa thần”.

Trong những năm qua, ISIS không ngớt công kích Hamas. Một bài xã luận năm 2006 trên tuần báo bằng tiếng Ả Rập của ISIS, al-Naba, đã nhiếc móc “phong trào Hamas chối bỏ đức tin” vì đường lối “đa thần giáo dân chủ” và không áp dụng luật sharia. “Jihad, với mục đích đoạt lấy Jerusalem từ tay người Do Thái là không thể chấp nhận”, bài báo quả quyết, “trừ khi nó chọn lộ trình xóa bỏ sự cai trị của các lãnh đạo được sùng bái ở đây và định chế tôn giáo triệt để ở đây”. Theo ISIS, thiết lập một nhà nước tôn giáo được biểu hiện không phải là mục tiêu của Hamas. Thậm chí nếu nhóm người Palestin này xoay xở đánh bại Israel, điều này có nghĩa là sự thay thế một đấng cai trị được sùng bái này sang đấng cai trị được sùng bái khác.

Bài báo cũng nêu rõ ưu tiên, cả chiến lược lẫn thần học, phải là chống lại chế độ các nước Ả Rập láng giềng. Chống lại chúng phải được ưu tiên hơn cuộc chiến chống Israel vì họ là những người bảo vệ nhà nước Do Thái và các đồng minh. Hơn nữa, các kẻ cai trị này bị tín đồ đạo Hồi xem là kẻ ‘bài bác đức tin” và không phải là “không có đức tin ngàn đời” như người Do Thái, tôn giáo mà ISIS ít lên án hơn kẻ tín đồ thuần thành từ bỏ đạo Hồi.

Một trong những cha đẻ của ISIS, Abu Musab al-Zarqawi, thủ lĩnh một thời của al Qaeda tại Iraq, đã phát triển ý tưởng rằng, chinh phạt Jerusalem – nghĩa là phá hủy nhà nước Israel – là ưu tiên tối thượng, thuộc về một giai đoạn thánh chiến trong tương lai. Trong một bài thuyết giáo, Zarqawi nhận định, cũng hệt như chiến binh Hồi giáo vĩ đại nhất thời trung cổ, Saladin, đã hủy diệt đế chế Fatimid của Ai Cập trước khi ông tái chiếm Jerusalem từ tay các kẻ thập tự chinh năm 1187, giành lấy Jerusalem ngày nay yêu cầu trước tiên là đánh bại “các kẻ bài bác đức tin” cộng tác với Kitô giáo và Do Thái giáo.

Đúng như vậy, bộ máy tuyên truyền của ISIS không cổ xúy thánh chiến tại các vùng lãnh thổ Palestin và từng thừa nhận rằng nó sẽ không có ý định đó. Tờ báo al-Naba chẳng hạn, từng lưu ý rằng, không như một số nhóm Hồi giáo khác, ISIS không “phóng đại” đại nghiệp người Palestin. Hàng thập niên qua, tờ báo này từng đề xuất, các phần tử chính trị cơ hội đã biến nó thành “ưu tiên hàng đầu của tín đồ Hồi giáo” tới mức mà một số nơi xem nó như là một “biểu tượng”. Điều này là sai lầm, ISIS quả quyết, vì không có vùng đất nào được đặt cao hơn vùng đất khác trong ưu tiên thánh chiến. Năm năm sau, một bài báo khác trong al-Naba đã tái khẳng định rằng ‘chiến binh không nên cường điệu vấn đề Palestin và không xem nó như là một ngoại lệ so với các vấn đề Hồi giáo khác”. Tuy hồ sơ Palestin chiếm chỗ trong chương trình nghị sự của ISIS, không nên vì nó mà làm chệch hướng các chiến trường quan trọng ở các nơi khác.

Hoạt động của ISIS, cũng như al Qaeda tại Israel và các vùng lãnh thổ của Palestin bị thu hẹp lại nhưng không biến mất hẳn. Đầu năm 2022, ISIS tuyên bố nhận trách nhiệm vụ tấn công bằng dao tại miền nam Israel do một người Israel gốc Ả Rập thề nguyền trung thành ISIS thực hiện.

CỔ XÚY CHỪNG MỰC

Không quá ngạc nhiên, al Qaeda đã lên tiếng tán dương vụ tấn công ngày 7 tháng 10 và xem đây như là điểm son cho cuộc thánh chiến toàn cầu chống lại liên minh “Chủ nghĩa phục quốc Do Thái-Thập tự chinh”. Các chân rết của al Qaeda trong vùng – gồm Ấn Độ, Nam Phi, Sahel, Somalia, Syria, và Yemen – thảy cùng hoan hô “chiến binh” Palestin. Một số xướng tên cụ thể lữ đoàn Qassam, nhưng không ai trong số họ, duy trì đường lối chính sách với al Qaeda, thảy cùng lên tiếng tán thán Hamas.

Ngày 15 tháng 10, một tuyên bố chính thức do ban lãnh đạo al Qaeda đưa ra, nhiệt liệt chúc mừng chiến dịch và kêu gọi quần chúng yểm trợ cuộc chiến. Ý đồ mở ra các mặt trận mới dọc theo biên giới Israel và tuồn các tay súng từ ngã Jordan và nhiều nơi khác vào Gaza, nhắm vào các đối tượng “thập tự chinh” và người Do Thái. Cụ thể, hiệu triệu người Hồi giáo nhắm vào “mục tiêu chủ nghĩa phục quốc Do Thái trên các đường phố” Abu Dhabi và Dubai tại các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất, và Manama tại Bahrain – các nước đã bình thường hóa quan hệ với Israel theo một phần Thỏa thuận Abraham năm 2020 hoặc, trường hợp Ả Rập Saudi, hy vọng đạt được. Bản tuyên bố lưu ý “người hùng Alexandria”, lối ám chỉ đến kẻ sát nhân người Ai Cập đã bắn chết hai du khách Israel cùng hướng dẫn viên du lịch người Ai Cập ngày 8 tháng 10.

Nhưng phải tận đến ngày 19 tháng 10, ISIS mới lên tiếng công khai vụ tấn công trên bài xã luận hàng tuần của báo al-Naba. Thậm chí khí đó, bài xã luận không nhắc gì đến vụ tấn công ngày 7 tháng 10, thay vào đó, nó lên án Hamas vì dại dột chiến đấu “dưới màu cờ của trục Iran”. Bài báo cũng đề cập đến cái mà nó gọi là một “kế hoạch thực tiễn” nhằm đặt dấu chấm hết cho “nhà nước bé nhỏ của người Do Thái”. Một nỗ lực như thế, đòi hỏi không chỉ chiến đấu trong lãnh thổ Palestin mà còn nhắm vào “sự hiện diện của người Do Thái” trên toàn cầu, đặc biệt là các cộng đồng Do Thái tại Mỹ và Châu Âu. Để xóa sổ nhà nước Do Thái, cần phải phát động các vụ tấn công vào phương Tây, “các kẻ thù và chế độ Ả Rập từ bỏ đức tin” vốn ủng hộ sự tồn tại của Israel. Còn đối với các chiến binh tại Gaza và Bờ Tây, bài báo kêu gọi họ ‘thuần khiết màu cờ” mà họ chiến đấu – nghĩa là tuân thủ triệt để tầm nhìn Hồi giáo được ISIS cổ súy – và theo đuổi duy nhất hành trình thánh chiến.

Giống như al Qaeda, ISIS muốn mở rộng cuộc chiến nhắm đến hầu hết mọi đối tượng – người Do Thái khắp toàn cầu, phương Tây và các nước Ả Rập. Nhưng khác với al Qaeda, ISIS không thể hiện sự ủng hộ phe quân dân Plestin trên thực địa, thay vào đó đưa ra đề xuất họ cần tự mình cải tổ. Mặc cho ISIS tỏ ra cảm thông “người anh em Hồi giáo của chúng ta tại Palestin”, nó không tin tưởng người Palestin đang đi theo lộ trình thích hợp.

GIỮ VỮNG ĐỨC TIN

Bên cạnh đó, các nhóm thánh chiến toàn cầu chẳng hạn như al Qaeda và ISIS không mấy hồ hởi rót nguồn lực cho đại nghiệp Palestin và hầu như chẳng có sự hiện diện nào trên thực địa Gaza hoặc Bờ Tây. Vị thế một mình một chợ của Hamas trong bối cảnh phe quân dân Hồi giáo Palestin có khả năng cản trở al Qaeda hoặc ISIS sẽ đóng một vai trò trọng yếu trong bất kỳ cuộc kháng cự nào trước cuộc xâm nhập trên bộ của Israel vào Gaza. Các tác nhân thuộc phe Jihad mong mỏi khoác áo trận sẽ đối mặt với trở ngại hầu như không thể vượt qua trong việc tiếp cận Dải Gaza bị cô lập.

Thậm chí nếu các tay súng nước ngoài không nhảy vào trực chiến tại Israel hay Gaza, điều này không có nghĩa bạo lực thánh chiến không thể kích hoạt ở các nơi khác. Al Qaeda và ISIS có các cảm tình viên khắp thế giới Hồi giáo cũng như tại Châu Âu và Mỹ, và một số hưởng ứng nhiệt thành hành động khủng bố. Trong trường hợp ISIS, vốn điều hành một mạng lưới ủng hộ lớn hơn nhiều, mối đe dọa cao hơn nữa. Ngày 13 tháng 10, một kẻ nhập cư gốc Chechen, thề nguyền trung thành với ISIS bằng cách dùng dao sát hại một giáo viên người Pháp. Và ngày 16 tháng 10, một kẻ nhập cư người Tunisia đã dùng súng hạ sát 2 công dân Thụy Điển bên ngoài một sân vận động bóng đá ở Bỉ, thú nhận động cơ hành động vì mong muốn trả thù vụ đốt kinh Koran tại Thụy Điển và vụ sát hại mới đây một bé trai 6 tuổi người Mỹ gốc Palestin tại Chicago mới đây. Cánh truyền thông của ISIS, về phần mình, đã tuyên bố rằng hung thủ người Tusinia đã hưởng ứng lời kêu gọi của nhóm này tấn công công dân các nước đang chống lại ISIS tại Iraq và Syria. Tuy nhiên không nhắc gì đến Israel hay Gaza.

Cuộc chiến tại Gaza có thể kích thích các cảm tình viên cá nhân thánh chiến tại phương Tây quyết dùng bạo lực không từ nan. Có khả năng thấp cuộc chiến Israel-Hamas sẽ khuấy động phong trào thánh chiến lớn hơn. Giới thủ lĩnh của ISIS lớp phải vất vả chống đỡ các cuộc tấn công, lớp khác đang xộ khám ở Syria, và tốc độ tiến hành tấn công của tổ chức này ở các nơi trên và ở Iraq chững lại thấy rõ. Chiến trường chính của ISIS ngày nay là vùng hạ Sahara Châu Phi và Afghanistan, không phải Trung Đông. Al Qaeda đóng đô chủ yếu tại các chổ đứng trước đây của nó tại khu vực mặc dù chân rết của nó tại Yemen hoạt động khá năng nổ, và theo Washington, nó đã chiến đầu nhằm giành lợi thế trước kẻ cai trị mới ở Afghanistan.

Al Qaeda có thể hưởng lợi từ cuộc chiến mới giữa Israel và Hamas, nhưng trong thập niên qua, so với ISIS, “thanh danh” khủng bố quốc tế của nó khiêm tốn hơn nhiều. Cái khó của ISIS so với đối thủ al Qaeda là, nó chưa bao giờ cổ vũ cho đại nghiệp người Palestin và sẽ không tận tình hậu thuẫn cho Hamas, phe người Palestin chủ đạo chống Israel. Mặc dù ISIS sẽ khá vui sướng khi chứng kiến chủ nghĩa khủng bố chống lại các đối tượng người Do Thái, ủng hộ những gì mà nó xem là cuộc thánh chiến ‘thuần khiết” tại các vùng lãnh thổ Palestin, nghĩa là cuộc thánh chiến được tiến hành bởi những kẻ tuân thủ triệt để ý thức hệ của nó. Trừ khi al Qaeda hay ISIS cho thấy việc tạo lập một chỗ đứng vững chải tại chiến địa Palestin, rất khó để chứng kiến cuộc khủng hoảng tại Gaza sẽ làm hồi sinh vận mạng các nhóm này.

COLE BUNZEL là một học giả ở Viện Hoover tại trường đại học Stanford đồng thời là chủ biên trang blog Jihadica

https://www.foreignaffairs.com/palestinian-territories/gaza-and-global-jihad