Thơ Đồng Áng – Kiệt tác thi ca thời đế quốc La Mã
Thi hào Virgile (71-69 ? – 19 trước Jc)
NHẤT UYÊN PHẠM TRỌNG CHÁNH
Giới thiệu, chuyển ngữ và chú thích
QUYỂN III
Palès * thanh xuân, ngài là Thần Mục Tử Admète. 1
Bên bờ sông Amphryse mang chiếc gậy chăn.
Hỡi tiên nữ các khu rừng, tiên nữ các dòng sông.
Thi nương tôi vì các nàng mà cầm ngọn bút.
Thôi nhiều rồi và đã từ lâu tụng truyền thần sử. 5
Các dân tộc nhàn rỗi nghe, đã chán nhàm tai.
Ôi! ai không trăm lần hát Hylas* chuyện chàng trai?
Busiris tử vong*, Hercule và các cuộc tranh đấu?
Ai không biết Pélops* và người định mệnh yêu dấu,
Latone* đi lang thang đến hòn đảo nổi trôi? 10
Để cuối cùng, dám nhìn xa con mắt tầm thường thôi.
Nắm lấy vinh quang tung cánh bay táo bạo,
Vâng tôi muốn, ôi Mantoue, bất cần chuyện thần thoại Hy Lạp,
Mang đến cho anh từ bờ Permesse* chị em chín Thi nương:
Và tôi kẻ đầu tiên trong thung lũng thiêng liêng. 15
Trồng nơi quê anh, cây Apollon* nguyệt quế,
Bên dốc nghiêng bờ sông phì nhiêu, hơn thế.
Nơi giữa lao sậy vi vu róc rách thì thào,
Dòng sông anh chảy xuôi, cơn sóng đẹp vươn cao. 20
Bàn tay chúng ta dựng xây những đền đài hùng tráng.
Điện César* chính giữa, tôi đặt vào hình bóng,
Nhờ lòng trân trọng ngài, tôi được tưởng thưởng vinh quang,
Chiếc áo choàng đỏ tôi, lôi kéo bao mắt nhìn,
Lòng tôi tựa trăm chiến xa bay lên bên bờ nước. 25
Hy Lạp sẽ từ bỏ những trò chơi hùng tráng,
Cuộc đấu Néméens*, Olympic hội thể thao.
Vì chính tôi kẻ thắng, trán choàng vòng ô liu,
Vòng lá trân trọng sức trai hùng tráng.
Tôi lầm chăng, hay tiệc tùng uy nghiêm đã sẵn. 30
Nào, đến đền thôi và lễ hội bắt đầu,
Thọc huyết những con bò và đốt hương trầm nguyện cầu,
Vỡ kịch diễn gợi cho tôi những màn cảm động.
Tôi thấy bay lên, đôi mắt mình những màn choáng ngợp.
Trải tấm thảm này phơi nỗi nhục vạch ra, 35
Trên cửa, bàn tay tôi khắc ghi nỗi hổ thẹn và sự vinh quang chúng ta,
Sông Nil từ xa trôi dưới rừng cột buồm đổ bến.
Không biểu tượng gì hơn, tủi hổ cho dòng sông, và vinh danh ta đến.
Ấn Độ cung cấp cho ta vàng với ngà voi.
Các thuyền bọc đồng ta chế ngự khắp biển trời, 40
Tiếng nói thơ tôi vang lên trong không gian như trụ cột.
Tôi sẽ điểm danh Á Châu và các kinh thành run sợ,
Niphate* khóc than bờ sông nhuộm máu hồng,
Và Parthe phản trắc, nổi giận chúng, thận trọng phải cần,
Chiến đấu lúc chạy trốn, chống cự khi nhân nhượng. 45
Và César từ hai biển dàn binh thuyền chiến trận.
Chiến công gấp đôi làm vinh quang lễ hội ta.
Trên đá cấm thạch Paros tôi mài dũa lời ca,
Các con Assaracus hậu duệ dòng vua Tros*.
Sinh ra thần và bán thần một gia tộc rộng lớn, 50
Từ Jupiter bắt đầu cho đến César.*
Trong một góc bảng tôi ghi ý chí sắt đe,
Nhìn tận đến các đớn đau địa ngục:
Con rắn Alecton*, Tantale* cơn sóng dục.
Bánh xe không mệt mõi quay, tảng đá định mệnh lăn.* 55
Trong lúc, ôi! Mécène kích động lời hăng.
Để dẫn dắt bầy đàn, tôi trở về trong rừng rậm.
Hãy đến đây, đã có mục tử báo hiệu tôi lầm lẫn;
Thì con chó ngao hung hăng đã sủa tiếng oang oang.
Người kỵ mã đập không gian tiếng ngựa hí vang, 60
Con bò mộng trả lời bằng tiếng rống.
Tiếng rừng vang, tiếng bờ sông vọng,
Nối tiếp hòa âm vào tiếng động hoang vu.
Hãy làm xong các bài học việc nông cư.
Mà Thi thần của tôi gợi bao âm thanh cao quý. 65
Sẽ sống mãi các sự kiện anh hùng tôi yêu thích,
Đã từ lâu vị hôn phu của ánh rực rỡ Bình Minh*.
Có muốn chiến thắng ở Pise* chàng kỵ mã hào hùng,
Và muốn mang chiếc cày trên con bò sức lực?
Chăm sóc bò mẹ và chọn bò giống tốt. 70
Ta muốn từ con bò cái sinh ra con đực xù xì,
Tai đầy lông và mắt như dọa hăm chi.
Một cái sừng nhọn như chiếc lao cong uốn,
Sườn bò dài trên thân mình trải rộng,
Đến mặt đất tỏa ra cả túm lông dày. 75
Đến cuối chân, đầu và cổ lớn to thay,
Vẻ đẹp không cân đối làm mắt người sợ hãi.
Tôi còn muốn trên thân bò những vệt màu lông đốm rải,
Trắng và đen những vệt chẳng bằng nhau.
Tôi muốn thấy khi chúng đeo chiếc gông trên đầu, 80
Chiếc mõm hoang dã giống như con bò mạnh.
Chiếc sừng hăm dọa dáng đi kiêu hãnh.
Cái đuôi dài phủi bụi phất phơ.
Làm việc đồng từ tuổi bò tơ,
Từ bốn tuổi và ngừng trước khi mười tuổi. 85
Những ngày quý báo: từ mùa xuân trẻ trung sức tới,
Giao con bò đực hăng say cho bò cái, như tình nhân thuở hoang sơ.
Trước khi chết để lại gieo giống nhiều con bò tơ,
Than ôi! ngày đẹp nhất đi qua trước nhất.
Bầy thú đau khổ chung quanh ta mất. 90
Tuổi già lạnh lùng, thần chết* lưỡi hái sẽ gặt ta,
Báo trước chung quanh, trong bầy thú sinh ra.
Tuổi xuân hình thành nơi các con bê mới.
Việc chọn lựa ngựa đua không ít khắc khe cần tới,
Bầy ngựa từ bé phải chăm sóc từ ngựa cha. 95
Ngựa xám, ngựa nâu đậm chú trọng từ lòng ta.
Ngựa trắng, ngựa hồng nhạt, uể oải không sức mạnh.
Ngựa giống tổng quát phải lựa con táo tợn,
Ống khủy chân xếp lại uyển chuyển đong đưa.
Không tiếng động náo loạn. đã đứng đầu đàn chưa. 100
Nó sủi bọt mép, khi đứng trước cái cầu mới lạ.
Nó có cái bụng ngắn, cái cổ gan dạ,
Cái đầu thon và cái mông lớn to tròn,
Trên cái ức ta thấy bắp thịt nổi lên,
Các gân chuyển rung và căng phồng mạch máu. 105
Khi kèn thổi, trổi dậy tính hăng say ngựa chiến xông xáo,
Ta thấy nó động đậy, rung lên và dựng đôi tai.
Xương sống gấp đôi, lay động lưng dài.
Cái bờm dày rung nhanh như sóng lượn.
Mũi nóng bỏng như thở hơi chiến trận. 110
Mắt long lanh như lửa, dậm chân cào,
Như con ngựa chinh phục bởi anh em Castor*,
Ngựa Cyllare* với cương hàm lộng lẫy.
Như ngựa Achille* và ngựa các thần xứ Thrace*.
Thổi lửa từ trời cho xuống giống dòng, 115
Như chuyện Saturne bất ngờ gặp vợ ngoại hôn,
Bổng nhiên biến ra thành ngựa thần tuyệt diệu.
Đầu trong không gian và bờm lộng gió,
Tiếng hí cất lên làm kinh hoảng tình nhân.
Đôi khi ngựa đua nuôi luyện theo chọn lựa anh, 120
Mỗi năm thấy tăng thêm sức mạnh.
Việc chăm sóc yêu thương làm bỏ qua khuyết điểm.
Vénus cũng như Mars đòi hỏi ngựa trẻ trung.
Cho thân thể nó ăn cỏ tốt mạnh hăng,
Giao hợp ngựa cái không là chuyện lạc thú. 125
Ngựa đua lão luyện, nhiệt tình trước tiên thích ăn rơm cỏ.
Như rơm sắp mất đi trong lúc nó vẫn cơn thèm.
Phải hiểu được, tuổi ngựa, giống ngựa và tính tình.
Và nhất là trong trường đua quan sát lòng hăng hái.
Tín hiệu vừa ra: nó đã đứng sau rào cản. 130
Trăm chiến xa nhanh chóng lẫn giữa cuộc đua.
Tất cả nài ngựa trẻ hăng say lao như chạy trốn, chạy xa,
Đong đưa hy vọng, lòng lo âu hồi họp.
Nóng bỏng cuộc đua dốc hết tâm hồn sức lực.
Chúng thúc ngựa đua, bánh xe chạy rít nóng lên, 135
Người ta thấy chúng giao nhau, và lần lượt đứng lên.
Cơn lốc cát bụi làm đất trời tăm tối.
Chúng rời ra, chúng đạt đến, chúng lại gần, rồi chạy tránh.
Đàn ngựa hổn hển chạy đua, màn bụi bốc tung bay.
Bọt mép trắng xoá, mồ hôi đẩm đầy. 140
Con chiến bại thở hơi hồng hộc cùng con thắng cuộc,
Bao vinh quang, bao danh dự đạt được.
Érichthon* đầu tiên, bởi cố gắng quý cao.
Bốn ngựa hăng say, Osa đặt gông vào.
Mang một chiến xa xông lên với chúng. 145
Lapithe* như cỡi trên con quái vật hùng dũng,
Nhận chiếc thắng quen trên dây cương mồm.
Tập nó nhảy vọt và đi nước kiệu thong dong,
Cầm hăng hái dây cương nơi chiến trận.
Khi kéo chiến xa, khi mang chỉ dẫn. 150
Đòi hỏi nài cỡi ngựa trẻ trung, hăng hái, chóng nhanh.
Ra khỏi Épire,* phụng sự các thần.
Sinh ra từ thần mang chỉa ba*, uể oải khi già tuổi.
Cuối cùng sau khi chọn lựa xong, không ngừng lo chăm chỉ.
Con ngựa đầu đàn cho giao hợp sẵn sàng. 155
Bằng bàn tay thiêng liêng cho nó uống nước ngon,
Vỗ béo sữa cho vụ mùa mới được,
Ngoài ra nó không theo, cho sở thích không quen thuộc,
Một con ngựa cha yếu đuối sinh ngựa con ngốc ngu.
Ngược lại sinh ra bao ước vọng khát khao. 160
Quyến rũ ngựa mẹ với tình yêu vui khỏe.
Hãy nuôi xa dòng nước, phân chia đồng cỏ.
Và mùa hè nóng bức làm mệt nhọc thiên nhiên,
Không gian rỉ rên dưới bao tai họa đè nặng lên.
Một cuộc đua nhọc nhằn làm thân mình gầy ốm. 165
Con đường tình làm mập ra vô ích,
Các giống tạo mở ra một cánh đồng kém phì nhiêu.
Từ lúc bụng ngựa tròn ra cần chú ý chăm sóc nhiều.
Kéo cày và kéo xe phải cần nên tránh,
Tôi không muốn thấy nó chạy nhảy trên đồng rộng. 170
Chống lại thác tràn, hay leo dốc núi cao:
Mà nó ở trên đồng nơi suối mát trong veo,
Theo kinh đào, dọc theo bên bờ hoa đồng cỏ nội .
Trong giấc ngủ nó cần cuối nơi hang tối.
Nơi đá núi cạnh bên cho bóng mát bóng râm, 175
Nhất là tôi sợ cho chúng tiếng điên dại, xao động rì rầm.
Loài côn trùng có cánh mà nóng bức làm sinh sản.
Bên bờ Silare* nơi có cây sồi mát.
Dọc theo cánh đồng có bóng âm u.
Mà ngày xưa Junon* tạo ra giống ruồi trâu, 180
Gây đau khổ cho nàng Io* trong rừng rậm.
Tiếng rì rầm điếc tai đôi cánh lay động.
Tất cả thú vật trốn đi thảm thiết hú lên.
Tiếng kêu như Tanagre* run rẩy kinh hoàng,
Rừng náo động và Olympe rên rỉ. 185
Cần cho ngựa cái gậm cỏ buổi chiều tối hay bình minh mới tỏ.
Cuộc hợp hôn kết quả ngày nở nhụy khai hoa.
Khi nó sinh ra? cần khéo léo chăm lo,
Đánh dấu trên trán mỗi con vừa sinh hạ xuống.
Các con này cho đàn ngựa nhiều hy vọng. 190
Con kéo cày xẻ đất trên đồng.
Con khác cho bàn thờ hoa trang trí sẽ sẵn sàng,
Và may rủi còn lại các con ngựa nuôi trên đồng rộng.
Số phận vào chiếc cày khi vừa tuổi trộng,
Biết kỷ luật chiếc cày để dễ khiến sai. 195
Trên chiếc cổ còn tự do, con ngựa non rong chơi,
Mang chiếc vòng rộng là bài đầu tiên học:
Và sau đó cùng con khác chiếc gông gỗ du giống hệt.
Tập bước đi, và ngừng lại cùng nhau:
Cùng kéo một chiếc xe rỗng phía sau, 200
Lướt trên trường đua, chạy đi khéo léo.
Rồi dưới gánh nặng, nhọc nhằn cùng kéo.
Rồi bỏ bánh xe, đặt vào cày trên đồng,
Trong lúc nuôi và dạy dỗ từ sơ sinh,
Với lá liễu và cỏ non xanh đồng cỏ. 205
Cỏ từ đầm lầy tiếp cho vụ mùa mới,
Ngựa mẹ ngày xưa người ta vắt sữa vú căng,
Nấu chín cẩn thận để khỏi tiếc công.
Và cho ngựa con uống lại sữa mẹ.
Nhưng anh có muốn Elis*, tung bụi mịt mờ kéo xe chạy lẹ. 210
Kéo xe thật nhanh, như sấm sét nóng vang ?
Anh có muốn trong va chạm kinh hoàng,
Điều khiển ngựa nhanh nhảy vọt lên dữ dội ?
Hãy làm chúng quen mắt những cảnh tượng chiến đấu,
Tiếng động quen tai và tim báo động luôn. 215
Nó đã nghe tiếng lách cách thắng phanh,
Tiếng xe chạy, tiếng va chạm vũ khí.
Và chỉ có tiếng nói anh làm nó vui hoan hỉ.
Nó rung động khi anh ve vuốt bàn tay,
Thì phải bắt đầu từ khi dứt vú sữa mẹ ngay. 220
Sự dạy dỗ anh nghệ thuật cần sửa soạn.
Từ trán nhút nhát nó không có gì kinh nghiệm.
Hãy là kẻ đầu tiên đến với nó chăm nom.
Phải ba năm mới cài đặt dây cương,
Nó quay lại, tung tăng dưới tay anh nhảy vọt. 225
Khủy chân nóng nảy nó đá tung bất chợt,
Để tự do hơn, những gì làm nó phiền hà,
Rồi bất ngờ lao đi như sấm sét thoảng qua.
Trong đồng rộng, nó chạy, nó bay, lướt nhanh không khí;
Như hôn phu điên cuồng nàng Orithye*. 230
Bay và tan tác xa như Scythie* giá sương,
Làm run rẩy như sóng êm mùa gặt trên đồng.
Làm lung lay như cây rừng trên đỉnh núi.
Chạy và đuổi theo sóng đại dương vần tới,
Và quét khi trốn đi, không khí, đất với sóng ngàn. 235
Một ngày anh sẽ thấy nó, con ngựa giỏi vẹn toàn,
Mồ hôi đẩm dây cương và các cuộc đua chiến thắng.
Sẽ có ích hơn trên đồng chiến trận,
Kéo chiến xa nhanh làm đất chuyển rung.
Khi chế ngự nó, không nên làm nó mập tròn. 240
Nếu làm khác, kiêu hãnh nó tất không bao giờ chế ngự.
Dạy bằng thịnh nộ, quất roi lên mình nó,
Điều khiển bằng dây cương thắng trên mồm.
Làm sợ luôn, sợ yêu thương, bằng cử chỉ dịu dàng.
Trong bầy đàn dù cho nó nóng nẩy và khó tánh. 245.
Dù qua sông sâu, dù lên núi cao rừng rậm,
Tách rời bò mộng với con cái đẹp đôi,
Cho rời xa tầm mắt, trong trại khác nơi,
Gần cánh đồng tươi tốt mà nó từng quen thuộc.
Gần con cái, nó làm tình và lang thang buồn thảm, 250
Và mặc kệ sông nước, đồng xanh và bóng mát.
Nó cũng thường làm làm náo động cả bầy đàn,
Như một Hélène* gây ra hai phe chiến tranh:
Bình thản, nó lang thang trên cánh đồng màu mỡ,
Ngựa tình tuyệt vời làm dấy lên lòng điên dại bùng nổ. 255
Vì cả hai mắt cuối xuống, nóng bỏng cái nhìn.
Đầu va nhau cấu xé nát thân mình,
Máu chảy ra đẩm mình như suối,
Cả trời rộng vang vọng lên tiếng hí,
Giữa chúng điểm tương đồng như sa mạc xa xăm. 260
Con bại trận sầu não, tìm nơi ẩn thân,
Sẽ than khóc cho đối thủ vinh quang xấc xược.
Mất vinh dự mất yêu thương thân thuộc.
Đến bên bờ yêu thương còn quay mắt lại ngóng nhìn,
Bỏ đế quốc ngự trị bởi tổ tiên, 265
Nhưng tình vẫn đi theo đến tận nơi hoang dã.
Mà nơi đó ngủ trên đá,và đắng cả ngọn lá,
Điên tiết chuyện trả thù, vẫn còn mãi vấn vương,
Tấn công thân mình như ngọn lao cong,
Đối địch đánh với gió và chân cào trên đồng cỏ. 270
Nhảy vọt điên cuồng bay trên trường đấu.
Điều nó làm, nó đi và ước muốn sục sôi.
Sự kiêu ngạo con chiến thắng làm khuấy động ước mơ rồi.
Như vết gấp nhẹ lăn tăn trên cơn sóng.
Cơn sóng xa trắng xóa, chạy dài trên biển rộng. 275
Sóng như núi lỏng vươn cao trong không bổng bất ngờ,
Rơi xuống: vỗ tràn bùn đen sôi sục biển bờ,
Tình yêu làm lòng như lửa đốt, lao mình vào điên dại.
Tất cả, người suy nghĩ hay cả người man dã,
Các loài trong nước hay loài ở trên không. 280
Tình yêu làm đỏ lòng cả các quái thú sa mạc mênh mông,
Các loài đều đánh nhau, cả sư tử cái không nhân tính,
Rời bầy sư tử con dạo trên đồng rình rập.
Cháy bỏng trong lòng sức lôi cuốn vô hình.
Loài gấu đen gieo cái chết trên bước chân, 285
Loài cọp kinh hoàng đất Libye tàn sát.
Đau thương cho kẻ du hành đất Nubie lưu lạc,
Nếu con ngựa đua điên cuồng thấy thích thú cuốn lôi,
Anh có thấy toàn thân nó khát vọng rẩy run thôi,
Không còn thấy cảm giác với roi, với dây cương nữa. 290
Nó bay, nó vượt tất cả cánh rừng, đồng cỏ,
Đá núi gớm ghê và vực thẳm thâm sâu,
Cả dòng thác đá sụp rớt mau.
Như con heo rừng kinh khủng khi chuẩn bị vào lao đấu.
Nó mài răng và điên cuồng lật đất, 295
Húc vào cây sên xù xì, luyện rắn chắc tiến công.
Lao vào kẻ địch, dựng đứng lông,
Điều gì tuổi trẻ không dám làm, khi lửa lòng nung nấu!
Ngỗ nghịch để đi tìm người tình nó thiết tha,
Ban đêm, tiếng gió, sấm chớp chói lòa, 300
Một mình lội qua biển trong trời giông bão*.
Không nghe cả trời cao trên đầu sấm sét gầm huyên náo.
Không nghe tiếng đập vào ghềnh đá cao bởi sóng bão dâng.
Không nghe tiếng muộn phiền cha mẹ đau buồn,
Không người yêu, than ôi! Nó không còn muốn sống. 305
Hãy nhìn cuộc đấu nhau con mèo rừng, chó, nai sừng rộng,
Anh có nghe tiếng chó sói tru gọi tiếng nó thương yêu?
Nhất là bầy ngựa không có gì bằng khi lửa đốt tình yêu;
Chính Vénus đốt lên ngọn lửa lòng cuồng nhiệt,
Khi bị thất vọng tình yêu đắm say thua thiệt. 310
Thần giao Glaucus*cho hàm răng ngấu nghiến bởi bầy ngựa cái mình.
Tình yêu nồng nàn đưa chân bước lang thang.
Trên các đỉnh núi hay qua dòng thác bạc:
Nhất là những ngày đẹp trời cơn điên cuồng trở lại,
Một đỉnh đá đơn côi, nó leo tận đỉnh cao vời. 315
Nơi đó, hàm nóng bỏng mở đón các ngọn gió dịu zéphyrs.
Lòng trống rỗng cho tình yêu đau khổ:
Ôi lạ thay thần diệu! gió zéphyr làm nẩy nở.
Bất ngờ nhảy từ đá cao đàn thú lang thang,
Chòm lên, phóng nhanh và trốn trong thung lũng con. 320
Không phải nơi trắng xóa ánh sáng đầu tiên tới,
Nhưng trên cánh đồng phía bắc, hướng bãi biển buồn mong đợi.
Autan mưa đồn nén các bão giông.
Ta thấy đây cuồng nhiệt lửa lòng,
Người ta đúc kết phép bói toán tình yêu ngựa. 325
Phép bói ngựa, bởi bà dì ngoại đạo chọn lựa.
Cùng với thuốc độc đen thuật phù thủy quỷ ma.
Nhưng chính tôi muốn huấn luyện nơi tình yêu bê tha?
Hãy trở lại: thời gian đi qua, trốn đi không trở lại.
Khi bầy thú đông đảo, là lúc tôi ca hát, 330
Gia tộc be be, bầy dê với bầy cừu,
Và anh, người mục tử sướng vui xem xét nhu cầu,
Lông cừu và sữa trả công anh chăm sóc.
Và tôi, tôi có thể trang trí trong khô khan vật chất!
Những vần thơ tròn, tôi biết sự nghiệp tôi, 335
Nhưng những con đường đất đập, bước chân về thôi:
Vâng, sa mạc Pinde* đối với tôi đầy lôi cuốn.
Các con đường mòn mới, không sợ gì táo tợn.
Trong mắt tôi, không người trần gian nào nhận biết dấu chân,
Hãy đến đây Palès* kính tôn, ủng hộ tiếng nói thơ tôi cất lên. 340
Trước tiên, bầy cừu anh cần phủ che dưới mái ngói,
Cho đến mùa xuân mới được nuôi trên đồng cỏ,
Cần lá dương xỉ mềm hay đống rạ rơm dày.
Dưới thân thể mong manh cần ve vuốt bàn tay,
Làm cho nền ít cứng, nơi ở cần thoáng mát. 345
Bầy dê muốn thức ăn cần đến lượt,
Lá các cây xanh và nước mát trong,
Tránh dưới mái nhà không khí không trong lành,
Cần nhận nắng trưa, mặt trời mùa đông rọi.
Cho đến lúc xe Phébus ra đi, trời vào tối, 350
Vòng quay mỗi năm vừa chấm dứt cuối cùng.
Vâng, con cừu, con dê tầm thường cũng có quyền,
Nếu bộ lông cừu đẹp cho vua áo mặc.
Con thoi Milet* cho len trắng sạch.
Và con cá vẽ vùng Tyr* nhuộm màu sắc đẹp tươi. 355
Con dê có kho tàng, không nhượng bộ một ai,
Con cái nó đông đúc và sữa không ngừng chảy.
Và bàn tay anh tham lam vắt cạn vú sữa,
Dòng cao lương mềm như suối dưới tay anh.
Trong lúc con dê đực chống lại khắc nghiệt mùa đông. 360
Nhượng cho ta bộ lông dày dưới càm của nó,
Ban ngày nơi cuối rừng, nơi dốc đồi nghiêng đổ,
Nó sống với lá bụi rậm, cây ngấy, cây gai.
Buổi tối trở về thôn ấp trung thành với giấc giờ,
Nó tập họp và dẫn đầu bầy đàn về tới. 365
Ở giữa bộ lạc đông lên nhờ nó mà có,
Cả gia đình dê vừa qua ngưỡng cửa trở về,
Hãy chăm sóc chúng, ít ra trong mùa đông lạnh khắc khe.
Giữa mái nhà ấm và kho rơm rạ mở.
Nhưng mùa xuân lại đến gió Zéphyr mát gọi, 370
Hãy dẫn bầy đàn đến nơi rêu mới mọc lên,
Cho chúng ra từ bình minh cho đến ráng đỏ chiều hôm.
Khi sương giá phủ trắng phau ngọn cỏ,
Giọt sương mát trên cánh đồng sáng tỏ,
Nhưng bốn giờ sau là khúc hát trổi lên. 375
Tiếng ve kêu vang khắp đồng mông mênh,
Và bầy thú, hãy dẫn đến nguồn nước mát.
Dẫn vào máng gỗ sên, uống nước,
Buổi trưa tìm rừng cây đen bóng mát râm,
Bóng từ xa đổ xuống mát thung lũng con. 380
Buổi chiều, bầy thú còn uống nước và ăn rơm cỏ,
Buổi chiều còn mát rượi từ bình minh rực rỡ.
Tất cả dường náo động lên, cỏ mượt, gió zéphyrs với chim muông:
Chim bói cá trên nước, chim sơn ca trong rừng.
Tùy nơi chốn, luật thiên nhiên có khác. 385
Các mục đồng Phi Châu, lang thang rãi rác.
Bầy thú đi khắp nơi, nhà trại cũng khắp nơi.
Qua rủi may lang thang cả tháng trời,
Dù ngày trở lại hay đêm vừa tới,
Phiêu du chậm chạp trong sa mạc rộng lớn, 390
Thần của họ, chó họ, cung nỏ và cả nhà trên bánh xe lăn.
Tất cả cùng phiêu lưu trên sa mạc, nóng bức khô cằn.
Như người La Mã một đội quân hùng tráng.
Một bước nhẹ dưới hành trang mang nặng.
Và băng qua sông, băng qua các luống cày. 400
Chạy trước quân thù hạ trại lều ngay,
Nhưng trên đồng, nơi Ister* chảy cuộn dòng nhanh tít,
Bên bờ Tanaïs và biển hồ Méotides*
Những nơi mà Rhodope, sau vòng quanh,
Chấm dứt phía bắc trở về đường xiên. 405
Không bầy thú nào ra khỏi trại chuồng tăm tối,
Nơi đồng không cỏ và rừng không xanh lá,
Thời gian này sang thời gian khác chồng chất mùa đông.
Mắt chói chang, sa mạc trắng lạnh băng. 410
Đồng tuyết trắng và đá núi là băng lạnh,
Không bao giờ mặt trời soi qua trên mặt,
Vĩnh cửu giá băng và sương trắng mịt mờ.
Làm tắt tất cả ngọn lửa và cùn nhụt ngọn lao.
Khi ngày sinh ra rồi tắt đi trong sóng. 415
Thiên nhiên ngủ vùi trong thẩm sâu kinh khủng:
Nơi dòng sông chảy, cảm thấy nước đặc dày,
Chiến xa không chạy qua, nơi thuyền cũng từng trôi.
Nhìn xa cả hồ nước là một vùng băng lớn,
Áo len trên mình lạnh đong cứng như áo giáp. 420
Rìu bửa rượu vang, cái lạnh vỡ sắt ra,
Nước đá trên môi và hơi thở khói nhòa,
Trong lúc đó bầu trời rơi tuyết lạnh.
Con cừu yếu đuối chết, gục xuống con bò kiêu hãnh.
Con hươu đanh lún sâu, tuyệt vọng con nai. 425
Mắt cố nhướng lên dưới cụm sừng dài.
Chống các thú vật dù ít nhiều lanh nhẹn,
Cạm bẩy là đồ thừa, các chó săn vô ích;
Lúc gầm vang dưới cái lạnh ngục tù,
Vô ích nâng lên sức nặng đá băng to. 430
Người man rợ đâm thủng và rống lên vui sướng,
Trong hang sâu con mồi nhai sống ngấu nghiến,
Ấy cũng là người trần gian, trong lửa rực bao la,
Chất gỗ cây du và cả toàn cây sên to.
Nơi thô bạo con gấu cho bộ lông phủ ấm, 435
Trong thú vui buồn tẻ cả bầy trong tăm tối.
Thu ngắn trò chơi suốt dằng dẵng mùa đông.
Uống nước cay, nước sương của sa mạc mênh mông,
Anh muốn nuôi bầy cừu để lấy len may áo?
Trốn rừng gai và cánh đồng mầu mở. 440
Cả bầy thú anh, đắp bởi chăn quý giá ấm êm.
Len không vết nhơ, trong mắt sáng trưng,
Người ta ca ngợi con cừu bộ lông sáng.
Như ánh sáng phản chiếu từ tuyết trắng,
Nếu từ lưỡi đến mắt nó cho vài cái đốm đen, 445
Hôn phối bầy thú chọn nối dõi cháu con,
Thay vì nhắc lại sắc trắng lông của mẹ,
Cừu con thừa hưởng của cha dấu vết.
Diane, nếu có chăng ngờ vực trong lòng.
Có thể thần Pan nhận ra một người thắng cuộc chăng, 450
Ấy là bộ lông đẹp như ngà trắng,
Kẻ nơi cuối rừng đáng cho chiến thắng,
Len dưới mắt anh có giá cao chăng ?
Nuôi mập bầy đàn, cây ci-ti nở hoa;
Gieo muối cay trong cỏ người ta cho nó. 455
Rải trong sữa, nước vắt cho gia vị.
Và cơn khát gay gắt làm cạn suối trên đồng.
Mà nguồn sữa biến từ dòng nước trong.
Phần nhiều giữ nước vắt đều có ích lợi,
Bảo vệ trẻ con trong vòng tay bà mẹ, 460
Sữa mới buổi sáng và cả ngày.
Người ta làm đặc nó khi bóng đêm trở về:
Buổi tối với cái sàn đan dùng việc này lọc nước,
Thành phố vừa bình minh nhận từ làng mạc,
Muối giữ gìn nó khỏi bị nhiểm khí không gian, 465
Trong bữa ăn thanh đạm, người nuôi sống qua mùa đông.
Dạy dỗ bầy chó trung thành, cần phải biết:
Bánh mì khô nhúng sữa nuôi chúng cần thiết.
Anh tử tế với chúng chống bầy sói đói lòng,
Kẻ trộm ban đêm, bọn cướp vũ khí tấn công. 470
Rồi anh sẽ thấy chúng khôn khéo và gian dạ.
Con thỏ chạy trốn, chó theo dấu vết lạ,
Lao vào con hoảng nhút nhát vượt rừng đầy bùn,
Nhảy đến gan dạ cắn con heo rừng,
Rượt đuổi nhanh nhẹn, sủa to hăm dọa. 475
Thúc cấp bách con hươu đanh nhẹ chân nhún nhảy,
Nhất là trong nhà đuổi loài rắn ẩn mình:
Đuổi theo đuốc cầm tay, khi loài bò sát viếng thăm.
Đôi khi dưới máng ăn có con rắn nguy cấp,
Không mặt trời quấy rầy chúng tìm nơi ẩn nấp. 480
Và thường thường loài rắn cuộn khoanh tròn.
Chế ngự các kẻ thù làm hại bầy đàn,
Từ việc đó anh sẽ thấy chúng có công trên đất.
Đi, chạy, chụp viên đá, khúc cây nghiên lật,
Dù thở hồng hộc, lòng kiêu hãnh kiên gan, 485
Vỗ vào đầu vuốt ve chúng nhẹ nhàng,
Dù thân thể rách tươm trên trường đấu,
Dù vòng đua diễn ra nhọc nhằn theo dấu,
Nguy hiểm trăm lần trước con trăn vẩy mang,
Dẫm kiêu ngạo vào cái bụng như tráng men. 490
Đầu dựng đứng với cái mồng rực đỏ,
Trườn mình đi hay lăn trên cỏ,
Khi mùa xuân ẩm ướt về và bão tố gió nam,
Phồng lên dòng thác trôi, đồng đẩm ướt bùn đen,
Rắn ở trong ao hồ và nơi sâu ẩn náo trước, 450
Nuốt ăn cá và làm giảm loài trên sóng nước,
Mùa hạ cày trên đồng có cạn nước chăng ?
Kinh hoàng dưới lao sậy nó ẩn mình,
Đôi mắt nẩy lửa và cái mồm to lớn,
Đuôi khuấy động, và đập trên đất nóng. 500
Tôi tôn kính các thần khi đi dạo trong rừng,
Ngủ giấc dịu êm và hít thở khí trong lành.
Gặp chúng quên ấp trứng nở sinh gia đình rắn,
Con vật căng phồng vẩy chiếu lấp lánh,
Dưới lớp da vừa thay và mới đỏ tươi. 505
Phóng ba lưỡi và trải dài dưới mặt trời,
Tôi muốn cho anh biết dấu vết từ nguồn gốc
Những cái đau trong bầy đàn dẫn đến tàn khốc.
Nếu các bụi gai nhọn hay khắc nghiệt mùa đông,
Hay nước mưa thấm ướt thịt xương. 510
Nếu cái kéo không quản công cắt tướt,
Tắm không lau mồ hôi đẩm ướt.
Thường cái bệnh đau lây lan bầy cừu,
Để bảo đảm ngâm chúng nước trong.
Mà con dê gan dạ từ bỏ nơi sườn dốc, 515
Rửa sạch sẽ bộ lông nhơ bẩn.
Chẳng lẽ vì vết phết trát thân mình bỏ cả bộ lông.
Bằng mở sút và nước ép củ hành,
Tẩy màu xanh cây thông và nhựa keo dính,
Bọt chất bạc, cùng sáp ong êm dịu. 520
Hoa Anticyre và dầu hắc đen,
Và bả ô liu sau khi vắt dầu,
Hay hơn nữa để làm lặng yên điếc tai các bạo động,
Cái đau nuôi dưỡng cần tăng lên yên lặng,
Hãy vội vàng, mổ chính xác mũi dao, 525
Xẻ giữa cục bướu một đường đớn đau,
Đó là điều phải làm giữa bầy thú và mục tử yên lặng.
Không đấu tranh với cái xấu mà chỉ mơ ước không hành động.
Ngay khi đau đớn ngấm thấu tận xương,
Một dòng máu bệnh tật sôi sục trào tuôn, 530
Dưới chân đàn cừu cơn sốt tàn phá,
Máu tuôn chảy mở qua lưỡi dao cứa,
Nghề chữa bệnh phía bắc, các dân tộc hiếu chiến bày ra.
Trộn sữa trong máu các con ngựa uống qua.
Anh có thấy bầy cừu thường tìm bóng mát. 535
Lướt qua vài điểm trên đồng cỏ với luyến tiếc.
Trên đồng cỏ mềm nay đã uá vàng,
Chỉ trở lại từ từ nơi mái ấm ban đêm,
Mà nó chết ngay, cái đau không ngừng lan rộng.
Trở nên không phương thuốc chữa trong lúc chờ không sức động, 540
Người ta thấy biết bao nhiêu đợt sóng trên biển khơi,
Biết bao gia đình sống trong đau khổ cuộc đời:
Cỏn nếu chúng ngừng lại trong cuộc đua tăm tối !
Cha, mẹ, con, tất cả chết vì không nguồn lợi,
Timave, Noricie* ôi nơi từng đẹp tự xưa, 545
Đế quốc các mục tử, bầy thú chăn béo tươi.
Chính anh mà tôi chứng nhận: than ôi ! biết bao điều mất trắng.
Anh không cung cấp nữa từ xa, chỉ còn cánh đồng hoang vắng,
Nơi, mùa thu xông lên lửa nóng hạ về,
Khí người ta hít thở, trong sạch bị nhiểm độc thảm thê, 550
Nhiểm độc các hồ, lây lan đồng cỏ.
Làm chết bầy thú chăn và các động vật hoang dã,
Nhưng cái chết khủng kiếp nào! Lửa nóng trước tiên,
Chạy mạch máu đến mạch máu, khô héo cả thân mình,
Bất thình lình mới đến cơn sốt lên dữ dội. 600
Nối tiếp thuốc độc một loại rượu độc,
Ai. mặt tái nhợt mửa thốc trào tuôn,
Đốt cháy từ từ và ăn tự trong xương.
Đôi khi trước bàn thờ, nạn nhân run lập cập,
Người tế tự cũng ngã lăn báo trước bàn tay chậm chạp. 605
Hay nếu một cú rất nhanh người tế lễ cũng nhiễm trùng,
Một dòng máu đen và sắt cháy bỏng lên,
Không ai dám hỏi những điều tham tài lộc,
Và lễ tế các thần vẫn diễn ra liên tục,
Tất cả chết trong gia đình, trong cánh đồng tất cả nát tan, 610
Con cừu ngả xuống khi bú sữa mẹ kề bên.
Con bò trên đồng xanh cỏ bổng dưng tàn bại,
Con chó thường ve vuốt bổng nổi cơn dại.
Tiếng sủa kinh hoàng dữ dội cuồng điên,
Con heo ngộp thở vì hạt dẽ đang ăn, 615
Con ngựa nhắm mắt lại và hai lỗ tai cụp cả,
Mình chảy từ từ mồ hôi lạnh giá,
Uể oải, lảo đảo, ngã xuống không tự vực dậy lên,
Da sần sùi khô, nhám cả bàn tay luôn,
Không thèm nước. đồng cỏ xanh chẳng chịu. 620
Nó cảm thấy hấp hối, dù lòng can đảm tuyệt dịu,
Ấy là việc kinh khủng xãy ra, từ điều đau đớn ban đầu :
Nhưng nếu điều xấu tăng dần đi đến đớn đau,
Mắt rực đỏ, rên rỉ và hơi thở,
Lồng ngực phập phồng, hơi thở khó, 625
Mũi chảy ra thành dòng, mửa máu ra nhiều,
Chiếc lưỡi dày đè lên cổ họng rít kêu.
Rượu tinh khiết, đổ vào trong mồm nóng hổi,
Để làm yên trước tiên cái đau dữ dội,
Nhưng sức lực của nó sẽ sớm thay đổi cơn đau. 630
Ôi Trời ơi ! Xa người Romain chuyên chở đầy khổ đau !
Con vật cuồng nhiệt đã đến giờ phút cuối.
Quay lại cắn chính nó với hàm răng chết chóc.
Anh có thấy con bò mộng, bốc khói dưới cái roi kích thích,
Máu lẫn bọt sùi ngập cả luống cày. 635
Nó chết, con khác bị ảnh hưởng bởi nó ngay,
Trở về buồn bã trọng trại chuồng cô độc.
Chủ nó đi theo mà lòng luyến tiếc,
Và than thở cho công việc chữa hoàn thành.
Thảm cỏ mềm cánh đồng che chỡ cho u tối khu rừng. 640
Tươi mát buổi sáng nối với đêm tăm tối,
Dòng suối trong veo, làm cánh đồng xanh mới,
Dòng nước bạc chảy trên dòng suối cát vàng.
Không có gì làm bầy thú hồi sức, yếu đuối luôn,
Sườn trút bỏ gánh nặng và nỗi buồn cô động, 645
Trong mắt chúng ngốc nghếch, tắt đi hoạt động,
Trán hạ xuống và trong uể oải lặng yên,
Than ôi! Bao sức dùng để cày xới cánh đồng,
Cho chúng ta sữa, và lông len ấm áp,
Tuy nhiên những món ăn ngon chúng ta và rượu thơm tuyệt diệu. 650
Không bao giờ trong máu chúng thuốc độc chảy ra,
Thức ăn chúng cỏ mềm và đồng cỏ mát tươi,
Thức uống chúng là nước sông hay suối nguồn tinh khiết.
Trên chiếc giường cỏ non, chúng ngủ ngon giấc,
Không bao giờ có nỗi lo âu làm chúng thức giấc trong đêm, 655
Để làm nguôi giận các thần, người ta kể dệt thêm,
Chuẩn bị cho Junon thiêng liêng vật cúng,
Dẫn đến trước đền, người ta tìm các con bò mộng.
Nhọc nhằn mới tìm ra hai con trâu chẳng bằng nhau.
Người ta gieo hạt mầm, sống trong khổ đau. 660
Cày với bàn tay để xới lên đồng ruộng,
Sức mạnh cánh tay, mồ hôi ướt đẩm trán,
Kéo chiếc xe nặng nề lên đỉnh núi cao,
Ngay cả con sói cũng quên mưu mẹo khát máu nào,
Con nai giữa bầy chó chạy lạc gần mái rạ. 665
Con sóc nhút nhát không còn nghĩ tới trốn chạy,
Và con hươu đanh, nhảy nhót ngạc nhiên,
Biển không cứu cho loài thủy quái tạ tàn,
Xác chúng trôi nổi bên bờ sóng nước,
Con hải cẩu bỏ đi các hang động bị nhiểm, 670
Trong các dòng sông bất ngờ bao phủ tang thương,
Con rắn vô ích đào lỗ trên thành tường,
Con trăn lớn ngạc nhiên dựng lên dương vẫy,
Con chim cũng trúng mũi tên bay từ cung nỏ,
Cánh bay nhẹ nhàng không bảo đảm được gì. 675
Vô ích thay người mục tử thay đổi đồng cỏ được chi.
Nghệ thuật chiến bại nhường cái xấu hay gấp đôi cái dại.
Tisiphone, rời khỏi hang sâu địa ngục,
Rung chuyển đất và nhiểm độc không gian,
Trên các thân thể dập nát người chết đám đông, 680
Ngày lên ngày, vung cái đầu nuốt chửng,
Bầy thú trút hơi thở những lời than vãn,
Rên rỉ khắp đồi nương, bờ sông, khu rừng.
Đầy trong gia đình trên khắp cánh đồng,
Trong đất với chúng người ta chôn cả bộ lông len quí, 685
Lửa thiêu bộ lông, sóng nước trôi vô ích:
Không có gì chế ngự thuốc độc xong,
Và đau khổ cái chết, nhơ bẩn ngập tràn đồng,
Ai dám mặc bộ lông không trong sạch,
Vào thân mình, đẩm khí bẩn nhơ nhớp, 690
Phủ lên toàn thân độc hại khối u,
Thân thể cháy bỏng và thịt da héo khô,
Bởi ngọn lửa không thấy làm tiêu tan tất cả. 693
CHÚ THÍCH
- Palès Thần La Mã của người chăn chiên.
Admète một tên khác của thần Apollon giữ bầy thú của vua Thessslien bên bờ sông Amphryse.
- Hylas: người Argonaus yêu Hercule tự vẫn trong một dòng suối,
- Busiris: vua quỷ quái Ai Cập bị giết bởi Hercule.
- Pélops: thắng cuộc đua chiến xa Oenomaos, cha Hippodamie, và được kết hôn với con gái ông.
- Latone (Lèto tiếng Hy Lạp) sinh hai con với Zeus là Apollon và Artémis ở đảo Délos, sau một cuộc lưu lạc, không đất nào dám đón nhận vì sợ thần mẫu Héra ghen tuông.
- Permesse hay Parnasse là nguồn dòng sông Béotie nơi các Muses ở, Boétie là nơi Hésiode sinh ra.
- Cây Apollon: palmier cây của thần Apollon.
- César ở đây là Octave.
- Argos là nơi diễn ra Thế Vận Hội Nénéens, kỷ niệm Hercule thắng con sư tử.
- Niphate là núi và sông Arménie.
- Tros và Assaracus là các vị vua thần thoại đầu tiên thành Troie, các tổ tiên sinh ra ít huyền bí hơn là Octave dòng Énée và con cháu Iule và Jules César.
- Ixion (Alecton) bị kết án cột trong bánh xe bởi các dây là các con rắn. Tatale bị kết án phải chịu khát và đói chung quanh bao quanh bởi nước nhưng mỗi khi nghiêng xuống để uống, nước chạy ra xa.
- Sisyphe bị kết án phải đẩy tảng đá định mệnh lên dốc, mỗi lần đẩy lên tảng đá lại tuột xuống,
67.Tithon là chồng Aurore.
- Mortel trở nên bất tử khi già khô héo ra và biến thành con châu chấu,
- Pise hay Pisa là thành phố thuộc thánh địa Olympe.
112.Castor và Pollux anh em song sinh.
- Cyllarus là tên con ngựa của Castor.
- Achille : anh hùng ̣ánh thành Troiem trong Iliade của Homère
Thần của Thrace là Arès dịch ra là Mars trong tiếng La Mã.
Cronos (Saturne) bắt gặp Océanide Phityra ngoại tình với vợ Rhéa, tự hóa ra thành con ngựa hí kinh hoàng.
- Erichonios, vua Athènes, phát minh xe tứ mã và đua chiến xa.
- Lapithes là dân Thessalie Hy Lạp đã chiến thắng các Nhân Mã trong lễ cưới Pirithoüs.
- Épire là vùng bờ biển tây bắc Hy Lạp.
- Thần mang chỉa ba: Posséïdon. Nói đến truyền thuyết thần Biển Cả đập chỉa ba xuống đất hoá thành bầy ngựa chạy thành sóng.
- Silare là con sông ở phía nam nước Ý, giữa Campanie và Lucanie.
- Con ruồi trâu (taon) tương truyền do Junon (Héra) gửi đến để quấy rầy Io, khi bị biến thành con bò cái.
Tanagre là một phụ lưu sông Silare.
- Élis ở phía bắc Olympe.
- Chồng của Orithye là Aquilon.
- Hélène: vẻ đẹp nguy hiểm lôi cuốn làm gây nên cuộc chiến thành Troie.
Nói đến chuyện Léandre ban đêm lội qua Hellespont để gặp lại Héro.
- Glaucos, con trai Sisyphe, mang bầy ngựa cái không có con đực, bị Aphrodite (Vénus) làm cho điên cuồng, nó xé xác chủ nó.
- Pinde, núi ở xứ Thrace.
- Palès: thần La Mã của người mục đồng.
- Milet: thành phố nổi tiếng của Hy Lạp ở Tiểu Á, nổi tiếng nghề dệt len.
- Tyr: vùng thuộc Liban ngày nay nổi tiếng nghề nhuộm màu.
- Ister: sông Danuble.
- Tanaïs là La Don, hồ Maéotide là biển Azov.
- Norichie hay Norique là một vùng ở phía nam sông Danuble giữa Rhétie và Pannonie, ngày nay ở Autriche.
Nghiên Cứu Lịch Sử 