Virgile Géorgiques (Bài 2)

Thơ Đồng Áng – Kiệt tác thi ca thời đế quốc La Mã

Thi hào Virgile (71-69 ? – 19 trước Jc)

NHẤT UYÊN PHẠM TRỌNG CHÁNH

Giới thiệu, chuyển ngữ và chú thích

QUYỂN II

Tôi hát ngợi ca những vụ mùa và cánh đồng,

Chủ đề những bài học tôi viết cho ông*,

Vườn đẹp, rừng xanh và ông mong mùa màng giàu có,

Hãy đến! cùng nhắc lại nơi đây tên ông và niềm ước mơ thổ lộ;

Hãy đến, Thần Bacchus*! Ân phước ngài ban các ngọn đồi thanh, 5

Mùa thu trên vầng trán, choàng vòng dây nho xanh.

Và trên bờ nương các thùng gỗ bốc khói

Đang sôi động vụ mùa hái nho đã tới.

Đi xuống các ngọn đồi, cởi chiếc ủng cao.

Thắm hồng đôi chân trong suối nước nho*. 10

Và ông, cửa cung đình tay mở cổng.

Mécène*, ủng hộ tôi trên con đường công danh mở rộng.

Khác với chuyện ngụ ngôn phải mượn chuyện ví von,

Mà các Thi nương lạc đường vì sóng ẩn ý vây quanh:

Điều chân thật là mục đích, ông người dẫn dường duy nhất. 15

Trên ngàn hoa các sự kiện lướt qua mau,

Tô điểm vần thơ tôi, ý tưởng đào sâu.

Thiên nhiên quá bao la và thì giờ ông quý báo,

Cây và đất sánh đôi điều thích thú,

Chung cùng nhau bàn tay với thiên nhiên. 20

Không cầu xin, mà cần chăm sóc luôn luôn,

Trên các cánh đồng bên bờ sông uốn khúc.

Độc lập sinh ra bàn tay trồng có kỹ thuật,

Như sợi dây mây đan kết giỏ chẳng nhọc nhằn.

Như trên cánh đồng, cây liễu nửa chừng xanh. 25

Rừng bạch dương trắng đong đưa trong không khí.

Cánh đồng khác được gieo hạt, trong niềm tin mắt thấy,

Gấp bội các khu rừng huyền giáo khiếp kinh.

Cây dẽ phủ đầy các quả gai sinh,

Và cây sồi Dordone* giải thích lời thần thánh. 30

Bao chồi non không tên sinh sôi trên thân cây lạnh.

Cũng như cây anh đào thích nhìn dưới bóng râm,

Mọc lên những cây con, bên cây du già vây quanh,

Như một gia đình trẻ vươn lên bao vòm lá,

Như thần Pan* hiển hiện bên chòm cây nguyệt quế, 35.

Phô vầng trán rụt rè ẩn dưới bóng cha.

Như không cần nghệ thuật chăm sóc từ ngàn xưa,

Thiên nhiên sinh ra vườn cây và rừng rậm.

Khu rừng thưa khiêm nhường và rừng thiêng thanh vắng,

Từ nghề nghiệp tinh thông, không sợ hãi con đường, 40

Các phương tiện mới sinh ra cây trồng mới.

Cây sinh sôi và chồi non đưa tới,

Bởi dao thép cắt chia tách với cây cha.

Sẽ đón nhận cây khác, nhựa sống khác xa;

Đặt dưới bóng mát hay nơi lá rậm chọn. 45

Cây này cho cánh cung cong dễ uốn,

Trên mặt đất quê hương đầy các sinh vật sống sinh,

Thú vật trên cây cao, và trong bụi lá um tùm,

Trên đồng rộng, bất chợt hiện ra chòm cây rậm,

Gốc cây ô liu cằn cổi vươn lên như thần thánh, 50

Từ trong thân xù xì nẩy lộc non xanh.

Vòm lá lạ lùng cây uốn khúc đẹp xinh,

Trái cây không biết thân cây làm tự mãn,

Cây lê sai quả, cây táo đơm đầy trước trán,

Và kề bên cây mận trái điểm sắc màu, 55

Biết các loại cây và chăm sóc vẻ đẹp khác nhau,

Cây hoang dại làm dịu hương vị chát:

Không trồng cây hửng hờ, để đất hoang chưa phát.

Phủ kín nho Ismare* và vườn ô liu Taburne*.

Cây sinh ra tự nó và kiêu hãnh mọc lên. 60

Không sản sinh hoa mỹ những cành lá rậm,

Thiên nhiên tô điểm cho mình tác phẩm,

Người giúp tỉa cành làm chúng bớt hoang vu,

Hay trồng nó trên đất phì nhiêu, 65

Nhân giống cây trồng thỏa niềm mong ước.

Hơn thế nữa, ta muốn trồng trên đồng xếp hàng thẳng lối,

Từ cây cành yếu ớt, nhọc nhằn kết quả sẽ trả công,

Từ bóng mát cây mẹ phủ che hôm nay, lên lớn khó khăn.

Không nẩy nở, tàn lụi trong bóng mát. 70

Cây được gieo hạt lớn lên cách khác,

Dành cho cháu con đời sau bóng mát của cây.

Cho trái chín sắc màu cùng trên nhánh cành này,

Cây táo không còn biết vị hương đổi khác,

Chùm trái cho bầy chim thẹn đồng cỏ biếc, 75

Tất cả các cây, cuối cùng được cấy trồng.

Tất cả thành hàng, thành luống biệt phân,

Và sức chăm sóc người nghề nông cần thiết.

Và mỗi người đòi hỏi nghề phải biết.

Thân cây ô liu chôn vùi rồi nẩy sinh: 80

Như cây sim thú vị Vénus nẩy lộc cành

Như gốc nho thân thương của thần Bacchus,

Trồng thành công, như ta dời cây tần bì ra trước.

Cây của con trai Alcmène*, hay cây của Jupiter*

Cây phỉ nhiều mắt, cây lá cọ luôn xanh tươi.

Cây thông lớn lên để đối đầu cùng biển, 85

Cây khác được ghép lên trên thân cây không sinh sản.

Người ta mang cho cây táo các chồi non xanh tươi,

Cây sồi thích hợp ghép cùng cây dẽ sống vui.

Viên đá đập trái noa trên vùng trồng cây đất cứng,

Cây lê cành mong manh đong đưa cành hoa trắng. 90

Bầy lợn dưới cây du non, nhai ngấu nghiến trái sên.

Nghề này có hai bí ẩn kết quả tương đương.

Khi cùng lúc vừa sinh chồi lá đỏ,

Khi rụng rơi không còn cầm tù bởi lá.

Người ta cắt với dao đường rãnh nhẹ nhàng, 95

Trên thân to mầu mở lấp ghép cành tươi non.

Cây đón nhận cành non có ích.

Được bao phủ vấn vải quanh hết sức,

Trên thân cây không một nút thắt mọc trên vỏ cây.

Cành lá mới mọc lên trên cành này, 100

Chẳng bao lâu thân cây nuôi một cây mạnh khỏe.

Ra đầy trái, một giống cây lạ mới,

Ta chiêm ngưỡng cây con, không giống cây cha.

Cùng một cây mà trái khác sinh ra.

Lá thay đổi và trái cây cũng khác. 105

Đất và rừng nuôi nhiều giống cây khác.

Giống cây lô tô, cây bách, cây du.

Cây liễu không giống nhau ở khắp các nơi,

Trái ô liu ở đất khác nhau không cùng mùi vị,

Tùy thổ nhưỡng khác nhau, thiên nhiên nguyên thủy, 110

Trái hình tròn, trái như quả trám dài,

Trái lê khác nhau lớn nhỏ tùy nơi,

Tùy màu sắc, xa hơn tùy vị ngọt.

Cây chín mùa hạ, trái mùa thu rơi rớt.

Cái mùa đông cần hái quả bởi bàn tay. 115

Cây nho Lebos* bò trên sườn đồi.

Chùm nho chậm hay nở ra nhanh chóng.

Màu nước đỏ hay màu vàng óng,

Giống nho này trên đá nóng chín dần.

Giống khác chỉ mềm sôi trong nồi đồng. 120

Cho nước đỏ nhựa ra phong phú,

Trong mạch máu chúng ta, lan truyền sức nóng.

Giống kia cho nước cất chẳng sắc màu,

Thấm vào lưỡi và người uống say bước chân xiêu.

Hãy xem rượu vang trắng vùng Thase và vùng Maréotide.* 125

Cây nơi đất màu mở, cây nơi đất cằn khô nóng bức,

Rhétie*tự hào danh tiếng rượu ngon.

Nhưng Hébé* rót rượu Falerne*cho các thần.

Muốn uống rượu vang mạnh, người ta chọn rượu Aminée*.

Phẩm chất mùi vị hơn Tmole* và cả Phanée* 130

Argos* danh tiếng rượu thượng hạng ngon,

Rượu ngon có tiếng chống lại rượu mới mỗi năm cạnh tranh.

Cho các anh, Thần rượu mùi đảo Rhodes gửi đến.

Khách mời buồn ngủ, thức giấc vì vui sướng,

Các quả lớn chùm nho tôi có thể nào quên. 135

Ai có thể đếm và kể tên tất cả các loại rượu vang?

Như người ta đếm trước tiên trên biển động,

Các cơn sóng vào bờ bởi Aquillon đẩy sóng.

Đếm từ trong sa mạc nóng bỏng trước tiên,

Cát theo gió tung bay trong không gian, 140

Tất cả mặt đất không thể mọc cây cùng tận,

Cây liễu thích nước sông trôi, cây ôn thích nước lắng đọng,

Cây tần bì thích mọc trên sỏi đá dọc sườn đồi,

Cây sim sung sướng bên bờ dòng nước chảy xuôi,

Mặt trời trên núi chín chùm trái vàng óng ánh, 145

Và héo tàn khi mùa gió Borée thổi đến,

Từ bình minh đến hoàng hôn, vũ trụ xoay vòng,

Khí hậu khác nhau, cây cối khác theo vùng.

Nơi xứ Á Rập cây nhựa hương cánh đồng thơm lồng lộng,

Bờ sông Gange có cây gỗ mun đen thắm. 150

Nơi khác lông măng tơ trắng cả thân cây,

Có nơi như làn chỉ vàng, giàu có thân cây mây.

Sông Nil xanh, cây ô rô chiêm ngưỡng bao vòm lá,

Đồng Jordain hạnh phúc, mùi hương thơm hai bờ sông tỏa.

Ấn Độ từ biển trông xa thấy núi rừng. 155

Cây chuốt làm tên bay từ chiếc nỏ cao tung.

Nơi xứ Mède* có giống cam đắng ngắt,

Vâng, chuyện tích kể: cây từ người mẹ kế cho con trai, con mẹ khác.

Rót thuốc độc đen mời lẫn thức uống thơm ngon.

Có cây cao thân như sức khỏe đầy tràn, 160

Có cây đẹp tựa cây thần Phébus yêu mến,

Nếu có mùi hương thoang thoảng cành nguyệt quế,

Có cây không phải cần ra sức hái lá cây.

Có hoa kháng cự ngón tay muốn hái, xếp ngay,

Cây nước cốt nó dành cho người già thở hơi khó nhọc. 165

Mùi hương thơm làm buồng phổi người rắn chắc.

Nhưng Ấn Độ và các khu rừng còn lắm kho tàng.

Sông Gange và Hermus* xe thần ánh sáng chạy gọng vàng.

Mùi hương thơm giàu có Arabie lồng lộng,

Ausonie *cổ đại chẳng sánh bằng danh vọng? 170

Colchos*, cày bừa trong thung lũng diệu kỳ,

Đặt dưới ách con bò lấp lánh tia lửa bay.

Mà hàm răng con rồng gieo mầm định mệnh.

Sẽ mọc trên đất bỏ hoang, mùa màng sáng lạng.

Nho trên đồi cao và lúa mì khắp cánh đồng. 175

Ở nơi đây trái ô liu chín và bầy thú khỏe mạnh thong dong.

Người cỡi ngựa hăng hái băng qua đồng cỏ,

Nơi yên bình con bò cái và bò mộng mạnh khỏe.

Tắm trong nước trong và choàng vòng hoa.

Dẫn đến trước bàn thờ, trong niềm kiêu hãnh được mùa chúng ta, 180

Hai lần trái cây chín và năm hai bầy cừu thai nghén.

Ngay giữa mùa đông, mùa hạ trên đồng lụn tàn ánh sáng:

Nhưng mặt đất không nuôi cho lũ cọp người,

Không thuốc độc sai lầm, do bàn tay không cẩn thận gây họa tai.

Không sư tử gầm rống ngay cả trên trường đấu. 185

Không con trăn bảy đầu kinh hoàng đong đưa cắn cấu,

Khắp nơi trên cánh đồng rực rỡ trời xanh.

Nơi thiên nhiên rực rỡ và nghề nghiệp xảo tinh.

Nhìn thành lũy dựng trên núi đá cao hoang dã.

Dòng sông lớn là bức tường hào lũy, 190

Biển cả hai bên ôm ấp trong lòng,

Hai mươi hồ chung quanh, đào bến cảng bên trong.

Nơi đây hồ Lare*, thẩm sâu bến nước.

Kìa bên đại dương, Bénac* sóng dâng gầm thét.

Tôi có thể vẽ những bến thuyền đẹp nơi đây và đài điện nguy nga. 195

Ai chế ngự được cho lòng hãnh diện kiêu sa.

Và các hồ bên cạnh, uốn quanh con đường nhỏ.

Các thuyền biển đậu bến trời không bão tố?

Đào trên vùng phì nhiêu: bao mỏ sắt, bạc đồng.

Ngay cả vàng bên dòng suối nước trong. 200

Trên đồng đó nở hoa, đáng phục trăm dân tộc.

Dân Sabin*hiếu chiến, dân Mars bất khuất.

Và đây dân Ligurien xứng đáng chẳng nghỉ ngơi.

Dân Volsques trang bị vũ khí ngọn lao to.

Trên cánh đồng đó dân Dèces*, Émiles sinh trưởng. 205

Scipions và Camille* sinh ra các dũng tướng,

Và nhất là ngài César uy danh vượt xa xôi biển xanh,

Làm Ấn Độ rẩy run trước đại bàng Romain.

Đất phong phú cây trái, chinh phục vùng mầu mỡ.

Chào ngài! vì công việc có ích to lớn của ngài, tôi hát lời ca ngợi. 210

Từ Permesse* ngài cho mở rộng kinh đào,

Hésiode cho Romains tôi sẽ nói đến trong vần ly tao.

Bây giờ nói đến các đất khác biệt bản chất.

Sức mạnh và màu sắc, các loại trái cây,

Trước tiên trên đất đá và núi khô cằn này. 215

Đất sét lẫn lộn và mọc đầy bụi rậm,

Cây thần Pallas yêu thích nơi râm bóng:

Anh muốn chứng cớ chăng? hãy nhìn cây ô liu mọc hoang,

Mọc bất cứ nơi đâu trên ngọn đồi thân thương.

Và trên đồng xa gieo trồng cây trái đầy hoa nở, 220

Nhưng trên đất phì nhiêu thiên nhiên phong phú.

Trái nước ngọt ngon, nơi có cỏ mọc dày,

Dù dưới chân núi đá, thung lũng trải dài.

Nước trên núi lân cận làm cho cây chanh mùi vị mát,

Nếu tia lửa mặt trời ban trưa bát ngát. 225

Nếu đất cày lên đám dương xỉ mọc hoang,

Đất trồng nho sẽ cho rượu tuyệt ngon.

Rượu vàng óng dùng cúng dâng thần thánh.

Khi vinh danh các ngài tế lễ con bò mộng.

Miền Toscan* dưới các ngón tay ngà dội vang, 230

Anh có muốn niềm ước mơ các mục tử của anh?

Rừng Tarente gọi bầy đàn ơi ới;

Hãy đến Mantoue thân yêu quê tôi yêu dấu.

Nơi bầy thiên nga đùa trên hồ nước trong,

Mọi người chăn chiên đều vui đùa trong thung lũng xanh. 235

Các dòng suối mát và cỏ dày xanh ngát.

Suốt ngày dài bầy thú gậm cỏ trên đồng mát.

Đêm rất ngắn trở về trong sức mệt nhoài.

Cuối cùng lúa mì chọn mãnh đất đúng nơi.

Đất ngoài đen thẩm và trong đầy nhựa sống, 240

Đất đã được thiên nhiên tán mỏng,

Dường như muốn tiết kiệm cho kinh phí người trồng.

Không thấy nơi nào lắm bò cày trên đồng.

Từng bước chậm chạp góp phần sinh sản lúa.

Còn bao nhiêu cánh đồng phủ đầy cây dại, 245

Người chủ đỏ mặt khi thấy đất vô ích bỏ hoang,

Một bàn tay không xứng đáng dao sắt mang,

Các cư dân trong không gian, khi lâu đài tàn phá,

Trốn khỏi tổ bầy chim run sợ,

Lưỡi cày làm trẻ trung lại cánh đồng hoang. 250

Nhưng trên các núi đầy đá, mảnh đất cỏn con,

Chỉ dành cho bầy ong các loại tầm thường thạch thảo.

Trên núi bội bạc khó khăn thô bạo,

Và nơi đầy đá phấn, loài rắn độc sống sinh.

Không có cánh đồng nào hoàn toàn cho đất sạch tinh. 255

Thức ăn yên lành, nơi ngụ cư chắc chắn nhất.

Có nơi không khí bay tản mát qua mảnh đất,

Đã thổi hơi và tỏa sương mây.

Trải trước mắt ta đồng cỏ xanh dày,

Lưỡi cày bóng loáng và không bao giờ rỉ sét. 260

Cơ bản sẵn sàng cho người trồng trọt,

Sẽ phủ đầy gié lúa vàng và làm chín trái ô liu.

Cây nho nếu ta muốn kết trồng chung với lũy cây du.

Hay trên cánh đồng nở hoa nuôi bầy súc vật.

Như người thích thấy cánh đồng phì nhiêu tươi tốt, 265

Nhưng vùng Clain*thường chìm ngập nước sông,

Đồng Vénus thung lũng hạnh phúc trong lành.

Miền Cadoue giầu có vụ mùa tốt nhất.

Hãy học làm giờ đây, những điều gì thử thách.

Phân loại các mảnh đất và phân biệt thiên nhiên, 270

Đây mảnh đất mạnh và thần Cérès cho giàu lên,

Nơi khác đất nhẹ, thần Bacchus cười hớn hở.

Không lầm lẫn, cần cầm chiếc mai đào ,

Trên mảnh đất này một hố thật sâu,

Vừa đào lên phải đẩy đất ra mau, 275

Trên mảnh đất bụi đã tràn ngay xẹp lẹ,

Nhảy xuống hố bên? đất thì rất nhẹ.

Là nơi bầy thú béo tròn, và đầy trái cánh đồng nho.

Nếu đất dày chống lại cố gắng ta cho,

Từ chối trở về trong nơi nó đến. 280

Đất mạnh hơn sức phải sẵn sàng chờ đón.

Đôi bò mộng to phải gầm rống để cày.

Nhưng mảnh đất cay đắng này không có gì làm nó dịu đi,

Nơi cây thần Pallas* không bao giờ thành công được.

Nơi vườn nho tàn lụi, nơi lúa mì ngại mọc. 285

Hãy học các phương cách mà anh có thể nhận ra ngay.

Dưới mái nhà hun khói cầm lấy chiếc giỏ mây.

Nơi ánh sáng chỉ xuyên qua yếu ớt.

Thùng chậu nước nho, nơi nho được ép. 290

Suối lọc nơi nước lóng lánh chảy nhanh.

Không gì chứng minh hơn, tôi mệnh lệnh tay anh,

Dẫn vào nước ngọt làm thấm nhanh mảnh đất.

Nước lẫn trốn sợ con đường thấm mất,

Chảy dọc theo cây song từng giọt, từng giọt nhỉ ra. 295

Hãy thử làm trong công trình chế ngự của ta,

Hãy nhận biết đất bội bạc nỗi niềm chua chát,

Đất cằn cổi chỉ vì ta ngừng giải quyết,

Khi ta sờ vào rơi thành bột tan ra.

Mảnh đất giàu giống như gôm gỗ mục sa,

Mềm trong bàn tay anh và dính vào các đốt, 300

Độ cao của cỏ dấu hiệu đất ẩm ướt.

A! cây lúa non ngại vẻ đẹp phản trắc này,

Màu mặt đất, mắt quyết định dễ dàng thay.

Tay nắm lượng đất cho ta biết ngay chắc chắn,

Nhưng khó nhận biết khi đất khô lạnh rắn, 305

Và đôi khi cây trồng lúc nẩy lên.

Cây thông, cây thường xuân, cây thông đỏ dễ lan.

Khuyết điểm bí mật báo ta trước mắt,

Cuối cùng vườn nho anh đã chọn đất?

Để rồi chế ngự nó thì ta phải đấu tranh, 310

Phải cắt ngang ngọn đồi giữa sườn,

Và bao quanh mảnh đất vun lên thành đống,

Mà cơn lạnh gió bấc và mùa đông làm nó chín.

Cánh tay anh bồn chồn không ngừng làm nó mềm cho.

Nếu anh muốn trồng lại cây nho, 315

Hãy tìm lại đất tương tự, đất nó đà rời bỏ.

Cây còn non sẽ không bao giờ thoái hoá,

Để nó không nhận ra đã đất mẹ đổi thay,

Nên nhiều lần quan sát nơi chốn nó sinh sôi,

Phía nào hướng nam, và phía nào hướng bắc. 320

Chúng khắc trên vỏ cây giữ nguyên tính chất,

Trong những năm đầu thói quen bắt buộc ta!

Nhưng trước khi đào, trên luống trồng ra.

Trên cánh đồng hay các núi, chọn trước,

Trên cánh đồng màu mở, có thể trồng san sát, 325

Rồi ta mở rộng ra trên dốc núi nghiêng:

Trong thung lũng cũng như trên đồi nương,

Những không gian bằng nhau được phân phối,

Như những binh đoàn xếp hàng thẳng lối.

Nơi ánh sáng không chắc chắn gắt gay. 330

Trước đụng chạm náo động lẫn lộn các bàn tay.

Thần Mars kinh hoàng dạo đầu trận đánh,

Hãy tập cày cân đối thành hàng chính xác,

Không nên đánh lừa mắt mình bằng kỷ thuật phiếm phù,

Mỗi một cây có thể tăng trưởng tự do. 335

Và nhựa sống chia nhau cân đối.

Hãy học làm: sẽ đào bao nhiêu đất.

Mà cây non được đặt xuống luống cày,

Như cây non độ cao khác nhau này,

Thì nôi đất chiều sâu cũng khác. 340

Trong luống cày nhẹ cây nho không sinh mệt nhọc,

Cây trước khi cắm sâu vào đất trên đồng.

Như cây sên cao trước gió thong dong,

Ngọn chạm tầng trời và chân rễ vào địa ngục.

Dù cho thác đổ, gió và bão tố, 345

Vô ích dưới chân, vô ích đổ trên đầu.

Dù cho gió điên cuồng, dù thác đen đổ đêm thâu,

Yên bình, nhìn thấy con người và thời gian qua lối.

Xa bốn bề những vòm lá tối,

Phủ chung quanh bóng mát rộng to, 350

Những cây nho mọc nằm không phải đợi chờ,

Cây phỉ hèn hạ không thể nào lấn áp.

Hãy chọn lựa để tạo ra cành mới cứng cáp,

Ở bên gốc mẹ gần nhiều nhựa tươi non.

Không bị bầm dập chút nào bởi dao cùn chặt ngang. 355

Nhất là khi vườn cây ô liu bị phá tan tàn nhẫn,

Đôi khi mục tử chăn bầy chiên không cẩn thận,

Để dưới chân cây này tia lửa củi phụt lên,

Ngọn lửa nhựa nuôi trong cây dẫn đường,

Dưới lớp vỏ lóng lánh bí mật đà dẫn lối. 360

Phủ khắp thân cây, tràn đến vòm lá,

Tí tách cháy tiêu lửa táp cuồng điên,

Chạy từ cành này sang cành khác bốc lên trên,

Bay từ cây này sang cây khác cả rừng ô liu cháy đỏ,

Nhìn từ xa cả cánh đồng rực rỡ, 365

Thác lửa tuôn tràn, cuộn khói dâng cao.

Nhất là khi gió bấc thổi ào ào,

Đuổi ra phía trước cánh đồng rực sáng.

Không còn hy vọng gì nữa lửa thiêu rễ cạn,

Không còn chờ đợi gì phá sản cả đồng nho. 370

Giống đã cháy tàn, còn sống lại nữa đâu?

Tác giả cái chết, cây ô liu lại sống,

Ta cũng chẳng đi xa, khi mùa trở lạnh,

Phó thác vô vọng cho nho với đất bằng:

Rồi nhựa vẫn còn trong mạch rễ đóng băng. 375

Từ chối nuôi cây con còn nhỏ.

Thành công hơn với cây nho trồng mới,

Khi nó vươn đôi cánh bạc lên,

Kẻ thù loài rắn kia, khi sương giá mông mênh,

Lại thấy ngày trời đẹp trong nụ cười ấm áp, 380

Khi ánh sáng mặt trời, trên chiến xa thần nhanh nhất,

Hạ đến đông qua ẩm ướt mùa thu,

Nhưng mùa xuân giúp đỡ công phu,

Mùa xuân mang lại cho rừng xanh lá mới.

Trên mặt đất mở luống cày sâu tới, 385

Đòi hỏi cây gieo những hạt mầm,

Thần không gian trong tình tự xuống trần,

Mang của cải và phóng ra tia sáng,

Phủ thân thể rộng, và linh hồn hùng tráng,

Thế giới hồi sinh và thiên nhiên cũng sản sinh. 390

Trên cánh đồng, rừng ấm lửa tình nồng.

Chim cất tiếng hót và gió mát Zéphyre trở lại.

Ấm lại không gian hơi thở hồng mềm mại,

Hạnh phúc niềm vui, cỏ mượt khắp đồng.

Ánh sáng dịu hiền mặt trời đến mùa xuân, 395

Cỏ non không hủy hoại cho ta niềm tin tưởng,

Và đồng nho lướt qua cơn gió lộng,

Ngàn cánh hoa bay khỏi lá trên cành,

Không nghi ngờ gì, mùa xuân vũ trụ lại sinh.

Cho con chim nhỏ mới tập bay tung cánh 400

Mở cho mặt trời sự nghiệp chói sáng,

Cho con người sinh ra lọc ánh sáng trong.

Gió bấc lạnh và ngày mắt ươm nồng,

Trân trọng vẻ đẹp vừa lên ngày mới,

Mùa xuân mỉm cười trong bình minh tới. 405

Và nóng bức hạ về chia cắt các mùa đông,

Để ít ra giữa các mùa, vũ trụ thư giản xong.

Cây nho đã trồng ? phải phủ lên đất,

Hãy bón phân cho sát bên nhau chúng mọc:

Phủ đá mài dẫn chất xốp hơi thông, 410

Mà lớp vẩy đá bọt chôn vùi chung.

Cho không khí thâm nhập vào đất trồng mầu mỡ.

Sẽ bốc lên làn khói khi bầu trời bão tố,

Ta thấy vườn nho ưu đãi bởi đất trời,

Phủ gốc nho bằng đá hay mảnh vỡ chậu rơi. 415

Khi chòm sao Khuyển* thở hơi nóng bỏng.

Cùng cơn lạnh Hyade tràn ngập cánh đồng vô vọng.

Nhưng đất cuối cùng từ khi được giao cho.

Người ta thường dùng cuốc để vun gốc chăm lo:

Hay đẩy chiếc mai và không làm dây nho đứt. 420

Mà lưỡi cày đi qua giữa các hàng nho theo mức.

Tôi sẽ trình bày việc trồng sinh ra các cây con:

Dựa vào cây tần bì, hay lao sậy mát,

Vườn nho gặp phải và các bụi lùm nhút nhát.

Leo trên cây du non bởi sự dẫn dắt trung thành, 425

Không lâu chúng họp lại trên vòm lá xanh.

Như chống đỡ bão tố và đong đưa cùng gió nhẹ.

Khi chồi non đầu tiên sắp mọc ra mạnh mẽ,

Mà lưỡi dao chính xác chẳng đụng vào,

Trong không gian bắt đầu chúng mọc mau. 430

Mưa đá ít làm hỏng cành mong manh yếu đuối,

Mưa tha thứ cho lòng can trường trước tuổi,

Bàn tay ta làm rạng rỡ lá cành.

Bởi những nút dây râu gấp đôi quấn chặt cây du non,

Hãy cầm con dao cắt đi không khoan nhượng. 435

Cho ngừng mọc bừa bãi những cành lạc lỏng,

Những nhánh cây tự phụ lá xum xuê.

Những cành nho rập rạp phí phạm lê thê,

Nhất là các bụi rậm cạnh cây nho leo tới.

Tránh bầy súc vật hàm răng hũy hoại, 440

Con bò cái ngấu nghiến nhai, con dê nhâm nhi,

Tôn trọng cho yếu ớt chồi cây,

Mùa đông sương giá nặng nề mặt đất.

Mà hạ bủa xuống đồng nung nóng nhất,

Nhưng cũng ít hung ác bằng các con vật hèn hạ này, 445

Hàm răng chúng làm tan nát lá cây.

Vì như thế thần Rượu vang bắt đền tội chúng.

Trên các bàn thờ đều muốn con dê làm vật cúng,

Con dê đực phải trả giá cho thô bạo tội tình.

Nên từ thời man dã đã phát minh, 450

Trên chiếc xe trang trí thô sơ đến từ Attique.

Gánh hát dạo và giăng màng vùng quê diễn kịch,

Và niềm vui khi rượu đã say sưa.

Đựng trong các túi da trong cánh đồng xưa, 455

Người Latins đến lượt, là cháu con người Hy Lạp,

Mang trò chơi của thần Rượu vang hoan lạc.

Làm mặt nạ đeo trên khuôn mặt gớm ghê,

Làm ngạc nhiên cả Bacchus, thô kệch những câu thơ,

Đồ cúng thiêng liêng ồn ào không tưởng, 460

Treo trên cành thông hình hài vất vưởng.

Hình ảnh của thần làm mầu mở núi non,

Những ngọn đồi khô cằn, thung lũng ẩm sương,

Vinh quang, danh dự thần! tế lễ ngài huyền thoại. 465

Hát cho thần những câu ca cha ông ta đã hát,

Một con dê đực kia, nắm sừng kéo đến trước bàn thờ,

Sửa soạn mổ thịt cho bữa cúng tiệc long trong kia,

Treo trên cây phỉ làm cả cành đẩm máu.

Như đâm vào kẻ thù, lôi lòng ruột còn bốc lên hơi khói. 470

Cây nho cần chăm sóc không ngừng để được tái sinh.

Đất ba lần được xẻ đắp bên sườn,

Không ngừng cắt những lá cành vô ích.

Không ngừng cày xới ngọn đồi khô cứng,

Mặt trời mỗi năm bắt đầu lại đường đi. 475

Chạy quay vòng và nỗi nhọc nhằn ngày đã qua đi,

Ngay cả cây nho khi vừa rụng lá,

Nhường cho gió bấc lạnh, một phần xanh của lá,

Là vườn nho ta bắt đầu những việc làm,

Xa hơn việc năm trước, mở rộng sóc chăm, 480

Một lưỡi liềm cong, một con dao quắm nhỏ,

Xén theo hình thể cây nho như tự nó,

Anh có muốn gia tài anh giàu có mỗi năm ?

Cầm lấy đầu tiên cái mai và cái cuốc nặng cân,

Xén đi đầu tiên những rờm rà thô kịch. 485

Ném vào lửa đầu tiên cành mong manh vô ích.

Cắm cọc lại cho cây vững chải trước tiên,

Để uống rượu nho gặt hái trước năm.

Hai lần chòm lá xanh và chùm nho trĩu nặng.

Hai lần cây nho bị cỏ dày xâm lấn, 490

Không ích chút nào hàng rào dậu cỏ dày xanh.

Giàu hơn cả. là kẻ trồng nho tốt hơn,

Không nên trồng dọc đầm lầy nước đọng.

Cuối khu rừng hay nghiêng vào sông rộng.

Cắt bỏ cây liễu hoang hay cây hou đầy gai. 495

Hôn phối cây nho với cây du con tình người ?

Nơi hàng cây cuối cùng niềm vui đến :

Từng hàng cây trước mắt trải dài xa rộng,

Và ta lắng nghe tiếng hát cuối ngày tàn,

Siêng năng thay! cái mai anh còn lục lọi đồi nương, 500

Khi chùm nho vừa chín nơi vòm lá,

Để làm chết đuối hy vọng anh, chỉ cần một cơn bão tố.

Cây ô liu xuống đất kia rễ đã bén rồi,

Việc chăm sóc không nhọc nhằn, chỉ đợi vẻ đẹp thôi,

Cây lục lọi dưới đất để nuôi cành lá. 505

Đầy đủ rồi: nhưng không nên xem thường trồng cây là vô ích.

Cái dao quắm cắt đứt, cái cào nặng nề,

Cây sung sướng yên lành dưới lá nở hoa.

Hơn thế nữa, cây mỗi năm tăng sức lực.

Khi trên thân cây vỏ dày lớn to vân nức. 510

Cây ăn trái không có chúng ta cũng vươn lên trên không.

Nhưng không có chúng ta bụi rậm um tùm bao quanh,

Trên bụi rậm hoang vu trái mùa chín đỏ,

Chỉ đủ thức ăn cho loài chim làm tổ,

Cây khắp nơi nhân lên nhờ có chúng ta. 515

Ít ra trồng và nó lớn không cần ta,

Cho con nai tơ, nở hoa cây lê đá,

Nhựa cây thông kiêu hãnh nuôi ngọn lửa.

Tại sao phải nói cây thông là vua của rừng,

Tất cả đều có công dụng, từ liễu hoang đến đậu kim tầm thường. 520

Cũng cho mật trong hoa cả bầy ong dưới lá,

Mùa màng dưới chân tường thành, cho mục đồng bóng mát.

Tôi yêu bụi cây bui sầu thảm trước mắt tối tăm,

Và những cây thông đen đáng kính tóc tang.

Những khu rừng mọc lên chẳng ai trồng tôi thích ngắm, 525

Nghề rừng thiên nhiên khi chưa bị tàn phá,

Cũng rừng này, thần Athos trẻ con uổng công.

Trò chơi vĩnh cửu, gió hống hách mênh mông.

Trong vô sinh, đất chưa màu mở.

Để làm gỗ lót tường, cây luôn luôn ích lợi, 530

Nơi đây gỗ uốn thành bánh xe, kia cong ván đóng thuyền,

Đi trên mặt đất hay lướt trên biển xanh.

Cây liễu sẵn sàng cho gỗ mềm dễ uốn.

Cây du non lá cho bầy dê sống,

Cây thông đỏ làm nỏ cung, cây lê đá cứng cán thanh đao. 535

Cây sim Vénus cho thần Mars làm ngọn tên lao,

Cây ti-dơn dễ dùng dao khoét rỗng.

Cây bui làm ống điếu dáng hình sung sướng.

Cây ôn lướt sóng băng, làm thùng gỗ nuôi ong,

Cây sên già rỗng thân, chứa cả bọn trộm cắp bên trong, 540

Kho tàng Bacchus có giá cho giàu có,

Chết, hãy coi chừng giúp kẻ phản bội,

Bởi nó làm cho Centaus* bị bại vong.

Và Pholus trong tay Rhétus tử vong,

Bị hăm dọa hơn cả đội quân kinh khủng, 545

Hylée ném vào kẻ thù chiếc cúp rộng.

A ! xa sự kiêu hãnh chiến trường, xa bịp bợm giàu sang.

Sung sướng cho người trên cánh đồng biết hạnh phúc mình,

Trung thành với nhu cầu và việc làm thoải mái,

Đất cho ta thức ăn dễ dãi. 550

Không nghi ngờ gì, khi thấy mặt trời lên

Chúa tể tuyệt diệu thích thú sao, khi mắt ngắm nhìn.

Dưới ánh sáng huy hoàng trên mái nhà tuyệt đẹp,

Làn ánh sáng như xô khung cửa vào tràn ngập.

Ánh sáng cho toàn dân thỏa mắt nhìn, 555

Chiếc bình quý giá, chiếc thảm vàng giàu sang,

Chất độc dịu êm không chảy trong dòng máu nóng

VùngTyr* không thích bao giờ cuộn len tơ màu trắng,

Nhuộm với nghệ thuật sắc màu hài hòa, để tránh sự nhàm chán chúng ta.

Nhưng có thiếu gì? Thiên nhiên giàu có trước. 560

Những hang động, hồ ao, suối nước,

Mà làn sóng thì thầm ru giấc ngủ dưới cội sên

Trong thung lũng, núi rừng đàn bò rống lên.

Đồng áng cho kho tàng, xây lâu đài cung điện,

Trong những cánh đồng hiện thân một chàng trai trẻ, 565

Phụng sự các thần và chăm sóc người già.

Công lý trốn chạy sự xâm phạm khí hậu chúng ta.

Dưới mái tranh vô tư, những bước chân cuối cùng cày xới,

Ô ông! cho ai tôi tặng đầu tiên vật tế,

Hỡi Thi thần, luôn luôn cho tôi nguồn êm dịu yêu thương. 570

Hãy nói với tôi nguyên nhân nào nhật thực trên đường,

Ánh sáng ngọc đuốc đêm, và hành tinh ban ngày sáng chói.

Tại sao đất rung động, và biển gào gầm thét.

Sức mạnh nào căng phồng lên và rút xuống thủy triều,

Làm thế nào mặt trời chúng ta không sáng bằng nhau? 575

Rút ngắn trong mùa đông, và kéo dài mùa hạ;

Bầu trời xoay vần thế nào, sức mạnh nào thần thánh.

Những quả cầu trong vòng quay giữ mãi hài hòa?

Nhưng nếu máu tôi quá lạnh, cấm tôi làm việc đồng nhà,

Đẹp thay! rừng xanh, đồng nở hoa và dòng suối mát. 580

Tôi sẽ đi, tận hưởng dịu êm bí mật:

Vĩnh biệt, vinh quang, dự định. Ô các ngọn đồi Taygète,*

Bởi các trinh nữ Sparte, trong điệu múa say mê,

Ô! ai mang tôi vào trong khu rừng sâu cuối bước.

Ôi Sperchius* ở đâu, gia sản anh bên bờ sông nước? 585

Hãy để tôi ở Tempé*chạy khắp dậu vườn.

Và anh thung lũng con Hémus, thung lũng nhỏ mát xanh.

Hãy phủ khắp người tôi toàn cành lá rậm.

Hạnh phúc thay, các hiền triết dạy ta thiên nhiên luật lệ,

Mà vũ trụ mênh mông, toàn cấu trúc ôm vào. 590

Thuần hóa đám đông dẫm chân vào lầm lạc biết bao.

Số phận không lay chuyển những lỗi lầm khủng kiếp:

Ai nhìn thương hại những ẩn dụ Ténare*

Và ru ngủ vô ích thay vì lời hà tiện Achéron*!

Nhưng rất vui sướng khi theo luật êm dịu thiên nhiên. 595

Thần các bầy thú và các tiên trong rừng thẳm,

Tráng lệ các đền đài và lời kiêu ngạo từ vương miện.

Lợi ích, làm tiếng nói lặng im từ trong máu chính mình,

Từ Ister* đánh đuổi các binh đoàn đông,

Rome, vua các chiến bại, không còn làm thanh bình rối loạn. 600

Nơi sự công bằng trả lại cuộc đời yên lặng,

Trái tim không còn buồn vì thương xót hay tham lam,

Không bao giờ trước tòa án, luật vô vọng đua tranh.

Kiếm chuyện cải cọ và gào lên tiếng nói.

Sự giàu có là vàng, từ vụ mùa sinh nở. 605

Cây được trồng sưởi ấm và nuôi sống chủ nhân.

Có kẻ bằng bàn tay chống chèo trên biển xoay vần.

Chèo trong vòng ngày tháng và luôn mài lưỡi sắt,

Gieo kinh hoàng gia đình, lòng tham chinh phục,

Cắt cổ người già, bà mẹ, gái trinh, 610

Để ngủ trên nhung đỏ và uống trong cốc vàng.

Hà tiện vùi chôn, kho tàng cất dấu,

Hùng biện nơi pháp đình, thi sĩ nơi sấn khấu,

Say mùi hương, đám đông kính phục tôn thờ,

Anh cắt cổ em và trốn đến nơi khác tầng trời, 615

Chết xa quê hương, nơi sống sinh tiên tổ.

Người cày bừa trong bình yên, trôi qua tháng ngày sung túc,

Trồng trọt trên cánh đồng cha ông cày xới vun trồng.

Cánh đồng nuôi nước nhà, nuôi con cái và bầy đàn.

Bầy bò bạn đồng hành, việc nhà nông vui sướng. 620

Tùy theo mùa gia tài tăng trưởng,

Bầy cừu mùa xuân đông đúc trại chuồng.

Mùa hạ đong đầy kho thóc, bồ tràn vung,

Mùa thu đầy trái kẻo kẹt trên đôi thúng.

Ánh nắng cuối cùng tắt trên đồi rộng. 625

Chín cả những chùm nho lười biếng trên cành.

Mùa đông trở về, nhưng mùa thu vẫn mãi mênh mông,

Vườn cho trái ép dầu vàng lóng lánh.

Nguồn giàu có đầu tiên là các con cái,

Ôm cổ cha và êm ái vuốt ve. 630

Trong nhà cẩn thận, luật gia trưởng khắc khe,

Sữa bầy trên các ngón tay tung bọt,

Và bầy dê con hãnh diện sừng mới mọc.

Đối đầu đánh nhau vu vơ, trong trận chiến ngây thơ.

Lễ hội, tôi thấy đầy thú vui chia xẻ, 635

Giữa buổi tế cúng chân thành và hữu ích trò vui vẻ.

Treo giá cuộc thi đấu vật cùng nhau,

Kẻ thắng cuộc thi đấu nhờ thần kinh nhẫn nại bền lâu.

Kẻ khác bắn trúng một mũi tên chiến thắng.

Tiếng hò hét vang dội tận trời thăm thẳm, 640

Cũng thế, cây thông già sống giữa trắng trong:

Hãnh diện Toscan* sức lực hùng anh,

Và thành Rome hôm nay nữ hoàng các nước,

Chỉ một khu vực rộng lớn chứa bảy ngọn núi,

Có trước cả Jupiter và người ngoại đạo xưa. 645

Máu loài súc vật làm ô uế cuộc đời chưa,

Nơi Saturne sống, máu người chiến binh ghê tởm.

Trong tiếng kiêu ngạo chiếc kèn gồng hơi cổ thổi,

Chiếc búa nện trên đe sắt ồn ào thôi,

Không rèn chi mãi gươm lóng lánh soi. 650

Nhưng vòng đua thứ nhì của tôi đã kéo dài lâu quá.

Người đua của tôi hổn hển, cuối cùng xin ngừng bút.

CHÚ THÍCH :

Virgile viết cho Mécène để trình lên vua Auguste, thi ca khuyến khích nghề nông.
Bacchus: tên khác của Dionysos, thần Hy Lạp rượu nho
Sau khi hái nho, cho vào thùng gỗ, người làm rượu cởi ủng, rửa chân và dẫm nát cho nho đỏ thành nước.
Dodone: nơi có cây sồi thiêng liêng, Jupiter phán quyết qua người tế tự lên đồng.
Pan: thần Hy Lạp trong không gian rừng rậm.
Ismare là núi vùng Thrace phía bắc Hy Lạp, nổi tiếng với đồng nho. Taburne là dãy núi Samnium, giữa Apilie và Campanie, phía nam nước Ý, nổi tiếng với đồng cây ô liu.
Cây của Jupiter: cây sên (chêne). Cây của con trai Alcmène tức Hercule lả cây dương (peuplier).
Lesbos: đảo Hy Lạp bên vùng Tiểu Á (Thổ Nhĩ Kỳ), có giống nho bò trên đất.

125.Thase còn gọi là Thasos, một đảo Hy Lạp trên biển Égée. Maréotide là hồ Maréotis không xa Alexandie Ai Cập.

Rhétie chỉ vùng núi Alpes phía bắc nước Ý, vùng đất Alpes cạnh biển.
Hébé: thần nữ Hy Lạp của tuổi thanh xuân, người cung phụng cho các thần. Falerne là rượu ngon danh tiếng ở Campanie.
Aminée là rượu Aminea, gần Naples.
Tmole: núi Lydie vùng Tiểu Á. Phanée là mũi đảo Chio Hy Lạp.
Argos là một thành phố Péloponnèse.
Cây xứ Mède là một loại chanh,
Hermus là một con sông vùng Tiểu Á, Thổ Nhỉ Kỳ.
Ausonie ở Ý.
Colchos: vương quốc huyền thoại nơi sinh ra Médée.
Lare: là hồ Côme.
Bénac : là hồ Garde.
Sabins, Marses, Ligures, Volsques là các bộ tộc cổ Italie.
Dèces, Émiles, Scipions, Camilles là gia đình các vĩ nhân Cộng Hòa La Mã.
César ở đây là Octave.
Le Permesse là nguồn sông Béotie nơi đây vinh danh các Thi Nương, Boétie là nơi sinh ra Hésiode.
Toscan còn gọi là Étrusque.

Mantoue là nơi Virgile sinh ra.

Clain là dòng sông ở Campanie thường tràn dâng ngập nước đồng bằng.
Cây của thần nữ Pallas, Athéna là cây ô liu.
Sirius hay chòm sao Chó. sao Khuyển lấp lánh bầu trời từ 22 tháng 7 đến 23 tháng 8.
Hyade: chòm sao báo tin mưa xuống.
Nói đến trận chiến huyền bí các Centaures và Lapithes giữa tiệc cưới Pirithoüs và Hippodamie vì các Centaures đã say sưa, Rhoetus, Pholus, Hylée là các Centaures (đầu người mình ngựa)

558.Thành phố Tyr, ở Phénecie nổi tiếng nhuộm len màu đỏ.

Taygète là ngọn núi ở Péloponnèse.
Sperchius là một con sông lớn ở Theeeslie.
Tempé là một thung lũng ở Thessalie, trở thành biểu tượng nơi đất phì nhiêu an lạc.
Ténare: vùng đi đên Péloponnèse.
Achéron người đưa đò đưa linh hồn vào cõi địa ngục, hà tiện lời khi ra lệnh sai khiến linh hồn.
Ister là sông Danuble.