Nghiên Cứu Lịch Sử

  Phóng sự của Forbes Asia.

Cù Tuấn biên dịch

Người giàu nhất Việt Nam, tỷ phú Phạm_Nhật_Vượng, không thể trở thành người có tài sản trên 4 tỷ USD mà không gặp phải một số rủi ro. Công việc kinh doanh hiện tại của ông là tạo ra công ty sản xuất ô tô toàn cầu đầu tiên của Việt Nam, Vin_Fast Auto, và ông đang đặt cược hơn 10 tỷ USD để biến công ty này thành một thương hiệu khả thi trên thị trường xe điện toàn cầu. Nhưng hành trình của Vin_Fast cho đến nay khá gập ghềnh và có nhiều hoài nghi về việc liệu nó có thể cạnh tranh bên ngoài Việt Nam hay không. Dù vậy, CEO Vin_Fast, vốn từng là nhân viên ngân hàng, vẫn tràn đầy tự tin. Lê Thị Thu Thủy, 49 tuổi, cho biết: “Nhiệm vụ của chúng tôi là làm cho mọi người có thể tiếp cận được với xe điện.”

Vin_Fast có những mục tiêu táo bạo, bao gồm bán được 1 triệu xe điện trên toàn thế giới trong vòng 6 năm. (Tesla phải mất 17 năm mới đạt được mục tiêu này.) Sau khi đầu tư gần 10 tỷ USD để tung ra một số mẫu xe điện, phát triển cơ sở hạ tầng sạc và xây dựng một nhà máy hoàn toàn tự động tại Việt Nam, công ty có kế hoạch đầu tư thêm 1,8 tỷ USD trong ba năm tới để có nhà máy chạy ở Hoa Kỳ vào năm 2025, Indonesia và Ấn Độ vào năm 2026. Trong tổng số đó, 1,4 tỷ USD sẽ được đổ vào giai đoạn đầu tiên của một nhà máy đang được xây dựng ở Bắc Carolina. Mục tiêu là tận dụng các khoản trợ cấp và lợi ích về thuế của chính phủ Mỹ tại những địa điểm này và tăng công suất sản xuất hàng năm của tập đoàn lên khoảng 550.000 chiếc vào năm 2026 từ mức 300.000 chiếc hiện nay – công suất hiện tại của nhà máy duy nhất tại Việt Nam.

Vin_Fast hiện chỉ là một tay chơi nhỏ bé trên thị trường rộng lớn ở Mỹ. Theo trang web công nghiệp ô tô Mark Lines, trong 9 tháng đầu năm 2023, công ty này chỉ bán được 2.000 chiếc xe điện ở Mỹ. Tổng cộng, công ty sản xuất Việt Nam này cho biết họ đã giao khoảng 21.000 chiếc xe điện trong ba quý đầu năm, nhưng khoảng 13.000 chiếc, tương đương hơn 60%, được sử dụng tại quê nhà với Green and Smart Mobility (GSM), một công ty taxi điện thuộc sở hữu của Phạm Nhật Vượng và công ty hàng đầu Vingroup của ông. Họ cho biết GSM đã đặt hàng 30.000 xe điện để triển khai dịch vụ taxi điện trên khắp Việt Nam, và dịch vụ này đang được mở rộng sang Lào, sau đó sang Campuchia. GSM cho biết họ đang cân nhắc việc thâm nhập thị trường taxi ở Mỹ.

Fathima Shifara Samsudeen, nhà phân tích của LightStream Research có trụ sở tại Colombo, cho biết trong một ghi chú được công bố vào tháng 9 trên nền tảng nghiên cứu SmartKarma, doanh số bán hàng cho chi nhánh của tập đoàn này là dấu hiệu cho thấy nhu cầu là khá chậm chạp. Riêng biệt, trong một email, bà nói rằng công ty này “sẽ gặp khó khăn để bán các mẫu xe điện của mình trên thị trường toàn cầu”. Tại Mỹ, doanh số bán mẫu SUV hạng trung có tên VF 8, mẫu xe đầu tiên và duy nhất hiện có của công ty, đã bị ảnh hưởng do đợt thu hồi xe đáng xấu hổ vào tháng 5 – hai tháng sau khi đợt bán hàng bắt đầu.

Vin_Fast cho biết họ tự nguyện thu hồi xe để khắc phục trục trặc phần mềm sau khi Cục Quản lý An toàn Giao thông Đường cao tốc Quốc gia Hoa Kỳ cảnh báo lỗ hổng này đã chặn thông tin an toàn và “có thể làm tăng nguy cơ xảy ra va chạm”. Bà Thủy cho biết công ty đã sử dụng phản hồi của thị trường để giúp sửa chữa xe. Bà Thủy cho biết qua email: “Chúng tôi đã phát hành các bản cập nhật phần mềm mang lại những cải tiến quan trọng.”

Bên cạnh việc thu hồi xe, VF 8 trong khoảng thời gian ra mắt đã nhận được nhiều đánh giá tiêu cực, bao gồm cả từ các phương tiện truyền thông ô tô chính thống như Motor Trend, Road & Track, Edmunds và Kelley Blue Book.

Vào thời điểm đó, chiếc xe này được cho là có chất lượng lái kém và các vấn đề về điều hòa không khí, giám sát điểm mù, GPS, đèn xi nhan và phanh. Đề cập đến những lời chỉ trích như vậy, bà Thủy nói: “Chiếc xe có thể không được thiết kế để thử nghiệm trong những điều kiện và hành vi đặc biệt, điều này không làm hài lòng một số tài xế, nhưng chúng tôi đã nhanh chóng bổ sung những cải tiến được yêu cầu”. Trong thông cáo báo chí từ cuối tháng 10, hãng cho biết: “Trong vài tháng qua, công ty tiên phong này đã giới thiệu một loạt cải tiến cho chiếc SUV điện VF 8 được thiết kế nhằm nâng cao trải nghiệm lái xe cho khách hàng”.

Bà Thủy vẫn không nản lòng và khẳng định Vin_Fast có thể đạt được mục tiêu cung cấp tới 50.000 xe điện trong năm nay với doanh số dự kiến sẽ tăng tốc trong quý 4, thời điểm mà bà coi là thời kỳ cao điểm. Bà nói: “Chúng tôi có một số mẫu sẵn sàng ra mắt trên toàn cầu trong vài tháng nữa. Và Vin_Fast dự kiến bắt đầu bán VF 8 tại Pháp, Đức và Hà Lan vào cuối năm nay.” Công ty cũng sẽ bắt đầu vận chuyển những chiếc SUV bảy chỗ, được đặt tên là VF 9, cũng như một chiếc SUV nhỏ gọn, VF 6, tới Bắc Mỹ.

David Byrne, nhà phân tích của công ty nghiên cứu Third Bridge có trụ sở tại Hồng Kông, cho biết sẽ cần thời gian để Vin_Fast có được sức hút ở Bắc Mỹ và Châu Âu do các vấn đề về danh tiếng sau khi ra mắt VF 8 tại Mỹ trong năm nay. Byrne nói: “Họ cần phải giải quyết mọi việc ngay lập tức nếu muốn bán được một số lượng xe kha khá. Phải mất một thời gian dài để có được mãi lực, ngay cả khi họ làm tốt mọi thứ.”

Những chiếc xe Vin_Fast đã nhận được nhiều lời khen ngợi về ngoại hình nhờ nhà thiết kế người Ý Pininfarina, người đã giúp tạo ra những chiếc xe thể thao mang tính biểu tượng như Ferrari 458 Spider. Nhưng xe điện của Vin_Fast không có giá cạnh tranh, Byrne nói. Giá khởi điểm cho VF 8 là 46.000 USD, tương đương với giá của một chiếc Tesla Model Y, Ford Mustang Mach E hoặc Hyundai Ioniq 6. Với phạm vi hoạt động 425 km cho một lần sạc đầy, khoảng cách vận hành của VF 8 thấp hơn mức được yêu cầu khi so với phạm vi hoạt động của ba mẫu xe tương đương, tất cả đều có phạm vi hoạt động tối thiểu 482 km trở lên. “Giá xe của chúng tôi không cao hơn các đối thủ”, bà Thủy nói. “Giá này đã bao gồm các tính năng công nghệ tiên tiến.” Chẳng hạn, ô tô Vin_Fast được trang bị hệ thống hỗ trợ lái xe tiên tiến, hướng dẫn người lái khi chuyển làn đường và hỗ trợ đỗ xe tự động.

Theo quan điểm của Byrne, Vin_Fast có thể đạt được nhiều sức hút hơn ở Mỹ nếu công ty khai thác được nhiều kiến thức chuyên ngành địa phương hơn. Ông nói: “Họ đã thuê chuyên gia nước ngoài nhưng họ không nhất thiết chịu nghe lời những chuyên gia này.” Bà Thủy cho biết Vin_Fast không phụ thuộc vào bất kỳ cá nhân nào. “Vin_Fast là một công ty khởi nghiệp,” bà nói. “Điều này đòi hỏi khả năng và tốc độ triển khai mà không phải ai cũng có thể thích ứng được. Chúng tôi thường xuyên tinh chỉnh cơ cấu tổ chức của mình để đảm bảo hiệu quả hoạt động.”

Trong khi Vin_Fast tuyển dụng những nhân sự kỳ cựu trong ngành khi công ty mới thành lập, một số người đã không ở lại lâu, theo hồ sơ LinkedIn của họ. Chẳng hạn, Michael Lohscheller, cựu Giám đốc điều hành của Opel, người có hơn hai thập kỷ kinh nghiệm trong ngành, đã gia nhập Vin_Fast vào tháng 9 năm 2021 với tư cách là Giám đốc điều hành toàn cầu và rời đi sáu tháng sau đó. Ông được bà Thủy kế vị. Lohscheller đã không trả lời email yêu cầu bình luận.

Một giám đốc điều hành khác, Jeremy Snyder (người giữ một số vị trí quan trọng tại Tesla trong hơn 10 năm) đã được thuê làm giám đốc tăng trưởng vào tháng 5 năm 2020 để lãnh đạo việc thúc đẩy Vin_Fast tại Mỹ nhưng đã rời đi vào tháng 12 năm 2021 trước khi những chiếc xe điện đầu tiên của hãng tới Mỹ. Theo quan điểm của Snyder, “Vin_Fast đã làm rất tốt một số việc. Cơ sở sản xuất của họ khá hiện đại. Họ học rất nhanh và thích nghi rất nhanh. Thực sự có cơ hội để công ty này sẽ làm mọi người ngạc nhiên theo hướng tích cực.”

Trong khi tin rằng Vin_Fast có thể trở thành một thương hiệu toàn cầu, Snyder cho biết ông quyết định rời đi sau chưa đầy hai năm kể từ khi chiến lược và cơ cấu lãnh đạo được hình thành. Ông tóm tắt thách thức đối với Vin_Fast như sau: “Nếu bạn sản xuất một chiếc SUV và nó không tốt hơn Tesla về mọi mặt hoặc rẻ hơn đáng kể, thì người tiêu dùng sẽ mua một chiếc Tesla”.

Bất chấp những thách thức, ông Vượng vẫn đang nỗ lực tài trợ cho sự tăng trưởng của Vin_Fast và tài trợ phần lớn cho việc mở rộng của công ty. Vào tháng 4, ông và Tập đoàn Vin_Group cam kết đầu tư thêm 2,5 tỷ USD vào Vin_Fast và đến tháng 10, Vin_Fast sáp nhập với VinES Energy Solutions để tự cung cấp pin, hiện được nhập khẩu chủ yếu từ Trung Quốc.

Một hoạt động gây quỹ khác khiến nhiều người phải ngạc nhiên là những ngày đầu giao dịch của Vin_Fast sau khi niêm yết trên Nasdaq vào ngày 15 tháng 8. Được thực hiện thông qua việc sáp nhập với một công ty mua lại có mục đích đặc biệt (SPAC) được hỗ trợ bởi ông trùm sòng bạc có trụ sở tại Hồng Kông, Lawrence Ho, và được định giá 23 tỷ USD. Sau đó, không có tin tức mới nào về công ty, với tỷ lệ thả nổi cổ phiếu tự do nhỏ dưới 1%, giá cổ phiếu đã tăng vọt một cách khó hiểu lên mức vốn hóa thị trường cao nhất là 190 tỷ USD vào ngày 28 tháng 8. Sau đó, cổ phiếu Vin_Fast lao dốc, giá giảm hơn 90% từ đỉnh cao đến mức vốn hóa thị trường là 13 tỷ USD vào cuối tháng 10—và hiện tại, giá cổ phiếu dường như đã ổn định.

Bà Thủy tỏ ra không bối rối trước những biến động mạnh mẽ của giá cổ phiếu. Bà gọi việc niêm yết này là “một cột mốc quan trọng trong quá trình mở rộng toàn cầu của chúng tôi và là một cuộc bỏ phiếu tín nhiệm mạnh mẽ vào tầm nhìn của chúng tôi”. Và bà nói thêm: “Việc niêm yết cho phép chúng tôi tiếp cận thị trường vốn quốc tế.” Tháng trước Vin_Fast công bố kế hoạch bán khoảng 76 triệu cổ phiếu. Công ty cũng đã ký một thỏa thuận đăng ký vốn cổ phần dự phòng để bán tới 1 tỷ USD cổ phiếu của công ty trong ba năm tới cho Yorkville Advisors, một quỹ phòng hộ có trụ sở tại New Jersey.

Điều chắc chắn là Vin_Fast vẫn chưa có lãi kể từ khi thành lập vào năm 2017. (Tesla phải mất 17 năm mới có lãi). Ngay cả khi doanh thu trong quý 3 tăng hơn 2,5 lần lên 8,25 nghìn tỷ đồng (337 triệu USD), khoản lỗ vẫn tăng 34% lên 15 nghìn tỷ đồng do chi phí mở rộng toàn cầu cao. Ông Phạm Nhật Vượng, 55 tuổi, cho biết ông kỳ vọng Vin_Fast sẽ hòa vốn vào năm tới và có lãi vào năm 2025 – và dường như không ngạc nhiên trước việc biến Vin_Fast trở thành một thương hiệu toàn cầu đang trở nên tốn kém như thế nào. Ông Vượng đã từ chối bình luận cho bài viết này.

Nền tảng của ông Vượng là về kinh doanh hơn là sản xuất ô tô. Sau khi giành được học bổng và lấy bằng kinh tế khai thác nguyên liệu thô tại Trường Đại học Mỏ-Địa chất Matxcơva, ông Vượng bắt đầu mở một nhà hàng Việt Nam ở Ukraine nhưng thất bại. Nhưng sau đó, canh bạc bán mì ăn liền vào năm 1993 đã mang lại kết quả xứng đáng. Ông đã bán doanh nghiệp đó cho Nestle vào năm 2010 với giá ước tính khoảng 150 triệu USD và dành số tiền thu được cho bước đột phá đầu tiên ở quê nhà: một khu nghỉ dưỡng sang trọng ở đảo Nha Trang. Năm 2017, ông thành lập Vin_Fast để sản xuất xe động cơ đốt trong (ICE), và một năm sau, mạo hiểm lấn sân sang điện thoại thông minh, ra mắt VinSmart. Mảng này đã bị hủy bỏ vào năm 2021 để tập trung vào xe điện, mặc dù công nghệ được phát triển cho điện thoại thông minh đã trở thành màn hình Vin_Fast EV, giúp điều khiển nhiều chức năng của ô tô. Vào năm 2022, công ty ngừng sản xuất xe xăng để tập trung 100% vào xe điện. “Điện khí hóa là xu hướng không thể đảo ngược trên toàn thế giới”, bà Thủy nói. “Vin_Fast không thể đứng ngoài phong trào toàn cầu này.”

Trên đường tiến lên, ông Vượng còn xây dựng một tòa tháp thương mại ở Hà Nội và một tuyến cáp treo dài 3km nối đảo Nha Trang với đất liền. Ngày nay, ông Vượng đã biến Vin_Group thành một trong những tập đoàn kinh doanh lớn nhất Việt Nam với các lĩnh vực giáo dục, y tế, bất động sản và công nghệ. Bà Thủy gia nhập Vin_Group vào năm 2008, ban đầu là giám đốc tài chính, sau 8 năm làm việc tại Lehman Brothers với nhiều vai trò khác nhau và lấy bằng MBA của Đại học Quốc tế Nhật Bản. Sau đó, bà trở thành CEO của Vin_Group và sau đó là Phó Chủ tịch Tập đoàn. Năm 2017, ông Vượng đề nghị bà làm chủ tịch Vin_Fast và sau đó là CEO vào năm 2021.